دانلود این مقاله با حجم810kB از

اینجا

پیروز باشید مهرتان پایدار

بررسی فواید تکنولوژی های ارتباطی و آموزشی برای افراد نابینا و کم بینا

سارا افشار[1]، فریبرزصدیقی ارفعی[2]

چکیده:

پیشرفتهای تکنولوژی و فناورانه در زمینه آموزش به افراد نابینا و کم­بینا، دنیای شناختی و فیزیکی افراد مبتلا به نقص بینایی را گسترش داده اند. پیشرفت های تکنولوژی تاثیر خارق العاده ای بر توانایی ارتباطی و حرکتی مبتلایان به نقص بینایی بر جای گذاشته است. روش پژوهش حاضر از نوع توصیفی- اسنادی است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که تکنولوژی به نابینایان این امکان را داده است تا بتوانند زبان نوشته را به زبان شفاهی و یا الفبای بریل برگردانند؛ هم چنین تکنولوژی های جدید برای نابینایان از جمله انگشتانه بریل، تلفن همراه هوشمند بریل و… نقش مهمی در ارتقای کیفیت زندگی افراد نابینا و کم­بینا دارد .

کلید واژگان: تکنولوژی های ارتباطی، افراد نابینا، افراد کم­بینا

مقدمه

نابینایی یا کوری وضعیتی است که بیمار در آن ادراک بینایی ندارد و علت آن عوامل فیزیولوژیکی یا عوامل عصبی است. سازمان بهداشت جهانی حدس می‌زند در حال حاضر ۳۵ میلیون نابینا در جهان زندگی می‌کند که ۹۰ درصد از آنها در کشورهای در حال توسعه و بیشتر در آسیا و آفریقا است که بیشتر در مناطق محروم و روستایی زندگی می‌کنند. خطر نابینایی در بسیاری از این مناطق بیشتر از کشورهای صنعتی توسعه یافته اروپا و آمریکااست. دلایل مختلف بروز بیماری کوری یا نابینایی علاوه بر این که می تواند ارثی باشد می تواند به دلایل مختلف بروز کند.

• دلایل نابینایی

دلایل مختلف بُروز بیماری کوری بستگی به شرایط اجتماعی و جغرافیا دارد. در کشورهای در حال توسعه، آب مروارید شایع ترین دلیل است و هم چنین تراخم، جذام، انکوسرکیازیس و گزروفتالمی نیز از دلایل مهم هستند. در کشورهای توسعه یافته، کوری بیشتر به میزان پیری فرد بستگی دارد. سایر دلایل کوری عبارتند از:

• رتینوپاتی دیابتی
• جداشدگی شبکیه
• بیماری‌های دژنراتیو ارثی شبکیه (ویکی پدیای انگلیسی، 2015 ).
• بعد از شناخت نابینایی و دلایل ایجاد کننده آن، لزوم شناخت و آگاهی از فواید فناوری های جدید که به این افراد کمک کند هم دارای اهمیت است و می تواند یک هدف مهم و در خور توجه در این مقاله باشد. در این پژوهش از روش توصیفی- اسنادی برای گردآوری اطلاعات استفاده شد.
• فناوری و نابینایان

استفاده نابینایان و کسانی که به هر صورت دچار نقص در قدرت بینایی خود هستند در استفاده از تکنولوژی روز دنیا و صنایع مرتبط به آن به وضوح، استفاده از توانمندی ها و استعدادهای این قشر عظیم از جامعه جهانی را که جمعیتی بالغ بر ۱۶۰ تا ۱۸۰ میلیون نفر در کل جهان را شامل می شود تواناتر می کند. علاوه بر آن، استفاده از پیشرفتهای دنیای ارتباطات و تکنولوژی اطلاعات هم زمان با اختراع و ابداع فناوری و سیستم های خاص برای نابینایان توانسته است استفاده از تکنولوژی های صنعت آی تی مثل اینترنت را به سهولت افراد عادی برای نابینایان میسر کند.نابینایان و کم بینایان قشری ازجامعه هستند که ازدیرباز جهت رفع نیازهای روزمره شان محتاج اطرافیان بوده اند. یکی از نیازهای مهم آنها، پاسخگویی به حس آموختن و مطلع شدن است. الفبای بریل یکی از مهمترین مولفه هایی است که در پاسخ به این نیاز نقش به سزایی داشته است. گویا کردن اطلاعات مکتوب نیز سهم عمده ای در این میان داشته است. با توجه به شرح مذبور می­توان گفت که افراد نابینا از طریق دو عضو از اعضای بدن خود یعنی گوش ها و سرانگشت دستها، بیشترین اطلاعات را از محیط اطراف خود دریافت می کنند. البته از حواس دیگر خود یعنی بویایی و چشایی نیز تا حدی، جهت دریافت اطلاعات بیرونی استفاده می کنند. در عصر انفجار اطلاعات، منابع گویا شده و بریل که درحداقل بودند قادر نبودند به تنهایی نیاز اطلاعاتی این قشر ازجامعه را مرتفع کنند. و ازآنجا که تکنولوژی اطلاعات نقش عمده ای در افزایش سرعت و سهولت درکارها ایفا می کند؛ شاخه ای ازآن وارد این عرصه شده و خدمات عمده ای به این دسته از افراد ارائه می دهد. به این ترتیب ادغام الفبا ی بریل، گفتار و تکنولوژی منجر به ایجاد تجهیزات تکنولوژیکی جهت رفع نیاز اطلاعاتی افراد نابینا شد. با درنظر گرفتن این مسئله تمامی تجهیزات تکنولوژیکی، یکی از دوخروجی بریل یا صوتی و یا هردو را دارا می باشند (روزنامه ابرار انگلیسی، 1386).

• پنج فناوری جدید کمک کننده به افراد نابینا

1-انگشتانه بریل

انگشتانه یک برگردان کننده حروف بریل است. در این انگشتانه ویژه، یک فناوری مینیاتوری به کار رفته است که به کاربر اجازه می دهد انگشت خود را روی یک واژه معمولی سُر بدهد و حروف و کلمات صفحات کتابهای کاغذی معمولی را به صورت حروف بریل بخوانند.

حسگرهایی که در این انگشتانه به کار رفته اند با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و از یک طرف واژگان را رمزگشایی و از طرف دیگر این واژگان را به حروف لمسی بریل بدل می کنند.

یک دوربین ویدیویی در داخل این انگشتانه وجود دارد که متن را شناسایی کرده و آن را به یک پردازشگر داخلی انتقال می دهد. این پردازشگر که با یک پایگاه داده ها ارتباط دارد حروف بریل را به سر انگشت دست کاربر نابینا انتقال می دهد.
همچنین این دستگاه می تواند کتابها و یا پیامهای متنی را از راه بلوتوث دریافت کرده و به متون لمسی بریل بدل کند.

2- تلفن همراه بریل
“سئونکئون پارک” طراح کره ای از سال گذشته بر روی یک نمونه آزمایشی تلفنهای همراه ویژه نابینایان کار می کند. این تلفن همراه یک صفحه نمایشگر و یک صفحه کلید با حروف بریل دارد.
این طراح با استفاده از ماده پلاستیکی “پلاستیک فعال الکتریکی” توانسته است فناوری ویژه ای به نام “بازخورد لمسی عملکردی” را فعال کند.
این فناوری، یک عملکرد ویژه است که به تلفن همراه اجازه می دهد در زمان واقعی هر نوع متنی را از طریق یک بازخورد غیرصوتی لمسی و برپایه کد بریل نشان دهد.

به این ترتیب کاربر نابینا می تواند نه تنها “اس. ام. اس” ها را بخواند و بنویسد بلکه می تواند بر روی تلفن همراه خود بازی کند و یا وارد سرویسهای آنلاین ساده بشود. قرار است شرکت سامسونگ، این تلفن همراه ویژه نابینایان را تولید کند.

3- چاپگر و اسکنر بریل
Haptic Braille عنوان دستگاهی است که قادر است متنی را که با حروف معمولی نوشته شده است اسکن کند و از طریق یک بازشناسی کارکترهای نوری که استاندارد چاپهای دیجیتالی است؛ متن را شناسایی کرده و سپس متن را به حروف بریل بدل کند. این حروف بریل بر روی سطح دستگاه ظاهر می شوند و کاربر می تواند متن را به راحتی بخواند.
امروزه بسیاری از کتابها علاوه بر چاپ معمولی همزمان به صورت خطوط بریل و یا کتابهای صوتی منتشر می شوند اما این دستگاه الکترونیکی کوچک، قادر است هر نوع متنی از روزنامه ها تا آگهی ها و اطلاعیه های دیواری را به خط بریل بدل کند و ارتباط نابینایان را به شیوه ملموسی با دنیای افراد بینا محکم تر کند.
در حال حاضر این دستگاه تنها یک طرح مفهومی نوآورانه است اما بی شک ظرف چندسال آینده می تواند به عنوان یک دستگاه کاربردی در اختیار نابینایان قرار گیرد.

4- تلفن همراه هوشمند بریل
تلفن همراه هوشمند بریل یک تلفن همراه دیگر ویژه نابینایان است که به دست طراحان کره ای توسعه داده شده است. این تلفن همراه جدید (Braille Smartphone Viom) نام دارد. ویوم[3] به زبان کره ای به معنی “دیدن” است.
این تلفن همراه را “یونگ سئونگ کیم” و “ائونسول یئوم” طراحی کرده اند. این تلفن همراه بریل نیز که درحال حاضر در حد یک طرح مفهومی است راهنمای صوتی و خطوط بریل را برای ارتباط برقرار کردن با کاربر استفاده می کند.
سپس یک نمایشگر سیلیکونی بریل، یک سیگنال صوتی را از راه بلوتوث به هدست دستگاه که کاربر آن را روی

گوشهای خود گذاشته است ارسال می کند و به این ترتیب نابینا می تواند مطالب نوشته شده تلفن همراه شامل شماره تلفنهای ذخیره شده و پیامهای متنی را بخواند.

5         – بریل نویس [4]
گروهی دیگر از طراحان کره ای دستگاه دیگری به نام Braille Stapler را طراحی کردند که نابینایان رابیشتر می تواند به دنیای بیرون متصل کند. اینپ دستگاه ترکیبی از چاپگر بریل و تخته بریل است که اکنون در یک دستگاه واحد عرضه شده اند.
این دستگاه، قابل حمل و با سرعت بالا و استفاده آسان است. این طرح مفهومی از حدود ۶ دکمه استفاده می کند.
کاربر برای استفاده از این دستگاه یک ورقه کاغذ را وارد Braille Stapler می کند و با ضربه زدن به این ۶ دکمه به سرعت و سادگی متن خود را می نویسد.
این دستگاه متحولانه به ویژه برای افرادی که تازه نوشتن با خطوط بریل را آغاز کرده اند بسیار قابل استفاده و ساده است( آسمان، 1394).

• نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش نابینایان

فناوری در زندگی عموم مردم جهان، نقش آسان سازی کار ها و تسهیل امور را داشته است. در زندگی فردی و اجتماعی معلولین و به خصوص نابینایان، نقش اساسی تری را ایفا کرده است. چون انجام خیلی از کار های آموزشی، پژوهشی، مطالعاتی و به ویژه برقراری ارتباط مکاتبه ای بین این گروه و سایر افراد جامعه مستلزم همکاری شخص دیگری بوده است. فناوری اطلاعات و ارتباطات و به ویژه رایانه، تعامل فرهنگی و تبادل افکار نابینا و جامعه را بی واسطه امکان پذیر ساخته است. بنا بر این، در یک نظام آموزش و پرورش پویا و تکاملی برنامه ریزی برای فراهم شدن زمینه ی آموزش و کاربری این فناوری انجام می گیرد.

ویژگی های متفاوت و متنوع موضوعات علمی و آموزشی و گوناگونی توانایی ها و علایق افراد نابینا، باعث شده است که در سطح جهان سخت افزار ها و نرم افزار های مختلف تولید و عرضه شود. از مهمترین سخت افزار های مخصوص نابینایان که ساخته شده و در تمام کشور های دنیا از آنها استفاده می شود؛ چاپگر هایی است که متون مورد نظر را به صورت بریل چاپ می کنند. یکی دیگر از سخت افزار های مورد نیاز نابینایان، دستگاه های جانبی کامپیوتر است که اطلاعات را بر اساس خط بریل و به طور الکترونیکی برجسته سازی می کنند و به آنها نمایش گر های لمسی بریل گفته می شود. یکی ازانواع این دستگاه که در ایران توسط متخصصان ایرانی طراحی و تولید شده؛ برجسته نگار نام دارد. کاربری کامپیوتر توسط نابینایان، مستلزم دسترسی به نرم افزار هایی است که علاوه بر مدیریت سخت افزار ها، امکان ورود اطلاعات و دریافت آنها را امکان پذیر سازد. دسته ای از نرم افزار ها با داشتن خروجی صوتی، این امر را محقَق ساخته اند. از مهم ترین نرم افزار های گویا ساز، صفحه خوان ها هستند. خوشبختانه در کشور ما نیز،این نیاز مورد توجه واقع شده و نرم افزار های گویاساز فارسی تولید گردیده است که معروفترین آنها، نوید، پکجاز و پارس آوا است.

وجود این امکانات، ضرورت طراحی برنامه های آموزشی جهت آشناسازی و توانمندی فراگیران نابینا در تمام سطوح آموزش و پرورش را به اقتضای نیاز آنان محرز می سازد و سواد به معنای واقعی به آنها اعطا می شود.

نکته ی جالب توجه این است که امکانات کامپیوتری مذکور، تفاوت بین بینا و نابینا در دسترسی به متون رایانه ای را از بین برده است. یعنی هر متنی که بطور عادی تایپ شود؛بدون نیاز به هیچ تغییری، می تواند به صورت بریل یا گویا مورد استفاده ی نابینایان قرار گیرد. به علاوه در آموزش مفاهیم علمی گوناگون به نابینایان می توان ازاین فناوری بهره جُست تا آموزش بهتر و آسان تر انجام پذیرد.

گذشته از مواد آموزشی تایپ شده که به صورت بریل و گویا قابل استفاده ی نابینایان است برخی از مواد تولید گردیده و در اختیار فراگیران نابینا با فرمت ام پی تری قرار گرفته است. البته باید ذکر شود که اکثریت نرم افزار های گویا، دارای خروجی بریل هستند و کاربر نابینا با اتصال دستگاه برجسته نگار به کامپیوتر خود، می تواند از این امکان استفاده کند؛البته بهره مندی از تمام گویای آنها نیز امکان پذیر است

نابینایان و فناوری اطلاعات و ارتباطات

الف- نرم افزار های مخصوص

به لحاظ این که فرد نابینا قدرت دریافت اطلاعات ظاهر شده بر روی صفحه نمایش کامپیوتر یا تلفن همراه را ندارد؛امکانات ویژه ای به این دستگاه ها اضافه می شود تا اطلاعات در اختیار کاربر نابینا یا کم بینا قرار گیرد. نرم افزار های گویا و به ویژه صفحه خوان ها، کاربرد نرم افزار های معمولی را برای کاربر دارای مشکل بینایی میسر می سازد. به علاوه نرم افزار هایی هم، ویژه ی نابینایان و کم بینایان در ایران و خارج طراحی و تولید شده است که پاسخ گوی برخی از نیاز های آنها است. وقتی این نرم افزار ها برروی یک کامپیوتر معمولی نصب شود؛ ورود اطلاعات و فرمان ها از طریق صفحه کلید انجام می گیرد و اطلاعات صفحه نمایش از طریق سیستم صوتی کامپیوتر برای کاربر خوانده می شود

این دسته از کاربران می توانند به کمک امکانات مذکور، متون تایپ شده کامپیوتری را مطالعه کنند. فقط کافی است متن کتاب ها، مجلات، روزنامه ها و مقالات با فرمت های معمولی قابل دسترسی باشد. بدین ترتیب دامنه ی وسیعی از اطلاعات فارسی و لاتین برای نابینایان و کم بینایان بدون نیاز به تبدیل مهیا است. در کنار آن، کتب گویای دیجیتالی هم با استفاده از کامپیوتر مورد بهره گیری آنان قرار می گیرد.

تکنولژیست های آموزشی به این نکته ی مهم دقت کنند که امکانات کامپیوتری گویا برخلاف دسترسی آسان و مقرون به صرفه بودنشان، از برخی از مشکلاتی که برای کتب گویا ذکر شد دور نیستند.

سخت افزار های ویژه ب)

غیر از چاپگر ها که به عنوان سخت افزار های عمومی در چاپخانه های بریل و مراکز نابینایی مورد استفاده قرار می گیرد و هر مرکز نابینایی حتماً باید به یکی از این دستگاه ها به تناسب مراجعان مجهز باشد؛دستگاه خروجی بریل، از وسایل جانبی بسیار مفید به شمار می رود که به صورت عمومی یا شخصی مورد استفاده واقع می شود.

برجسته نگار، که مدل های متنوعی از آن توسط متخصصان ایرانی تولید و عرضه شده است دارای کیفیت مناسب و قابل رقابت با مدل های خارجی این دستگاه است. در این خصوص توسط سازمان آموزش و پرورش استثنایی برجسته نگار2 مورد آزمایش تجربی و علمی قرار گرفته است و این تحقیق که برای بررسی دستگاه مزبور و نرم افزار های آن 8 پرسش از جهات و ابعاد مختلف طرح کرده است؛ در خصوص کاربری رایانه با داشتن خروجی بریل ، این نتیجه را به دست آورده است که بر طبق نظر آزمایش شوندگان، کارایی و کیفیت مورد آزمایش، به تأیید رسیده است و آنها بر کاربرد همزمان امکانات بریل و گویا تأکید داشته اند. مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی هم در گزارش خود این تجهیزات را مورد بررسی قرار داده است و آنها را از لحاظ قیمت و کاربری در ایران با انواع خارجی مقایسه کرده است. در این گزارش هم امکانات کامپیوتری تولید شده در کشور به تأیید رسیده است.

حال، برای توسعه امکانات فرهنگی و آموزشی برای نابینایان، یک اقدام فرهنگی ملی لازم است. نویسندگان وناشران کشور ضمن اتخاذ تدابیر لازم برای حفظ حق خود، فایل متن کتاب هارا پس از انتشار، در یک پایگاه اینترنتی معتبر و مطمئن قرار دهند تا کاربران نابینا به آنها دسترسی داشته باشند. برای امنیت بیشتر می توانند فایل را در قالب(متن) و بدون هیچ قالب بندی عرضه کنند تا امکان سوء استفاده از آن کمتر بشود(هادیان، 1387).

مزایای کاربرد کامپیوتر در امور آموزشی، پژوهشی و شخصی 

گشایش پنجره های دانش و اطلاعات وسیع جهانی و کشوری به روی نابینایان

امکان تبادل مواد آموزشی بین نابینایان و مراکز نابینایی

ایجاد تسهیلات برای راه اندازی نظام آموزش از راه دور

دسترسی به همه ی مزایای کتب بریل

حذف مشکلات کتب چاپی بریل

امکان استفاده از کتب گویای دیجیتالی به وسیله ی کامپیوتر و تلفن همراه

ارتقای کیفیت و کاربردی تر شدن کتب گویا

رهایی از مشکلات کتب گویای غیر دیجیتالی

وجود امکان تهیه نسخه ی پشتیبان از مواد آموزشی توسط کاربر و حصول اطمینان

کاهش حجم فیزیکی اطلاعات، جمع بندی و قابل حمل شدن آنها

دوام بیشتر و آسیب پذیری کمتر کامپیوتر نسبت به وسایل پخش معمولی و کتاب های بریل

کاهش هزینه های تعمیر و نگه داری

امکان تصویر برداری از متون لاتین و بدل کردن آن هابه متن کامپیوتری و رفع نیاز به گوینده

امکان استفاده از امکانات آموزشی و مطالعاتی چند رسانه ای که برای عموم مخاطبان تولید می شود

امکان برقراری ارتباط با دیگران در سراسر جهان به خصوص به صورت مکاتبه ای

(هادیان، 1387).

خلاصه و نتیجه گیری

استفاده از پیشرفت های به دست آمده در زمینه الکترونیک و کامپیوتر، تاثیرات مهمی بر آموزش نابینایان و کم بینایان داشته است. این پیشرفتها ، دنیای شناختی و فیزیکی افراد مبتلا به نقص بینایی را گسترش داده اند.

تکنولوژی به نابینایان این امکان را داده است تا بتوانند زبان نوشته را به زبان شفاهی و یا الفبایی بریل برگرداند هر چند این ماشین ها گران و پیچیده هستند ولی مشکل اصلی، عدم تمایل کودکان در استفاده از آن است. برای غلبه بر این ناراحتی ، ارائه این ابزار در سنین اولیه به صورتی مثبت – به طور مثال به طریق بازی کردن-دارای اهمیت است. پیشرفت های تکنولوژی، تاثیر خارق العاده ای بر توانایی ارتباطی و حرکتی مبتلایان به نقص بینایی بر جای گذاشته است. این پیشرفت ها همچنین مشاغل متعددی را برای افراد به وجود آورده است. در تعداد زیادی از برنامه ها، کودکان خردسال از طریق کار کردن با کامپیوتر، اطلاعات و مهارت هایی به دست می آورند که به وسیله آنها می توانند بعد ها وارد مشاغل کامپیوتری شوند.

منابع

آسمان(1394)،” پنج فناوری جدید برای بهبود کیفیت زندگی نابینایان“.

روزنامه ابرار اقتصادی، (1386)، “فناوری های نوین برای نابینایان”، کد A101345.

ویکی پدیا انگلیسی(2015)،”نابینایی”، ویکی پدیای انگلیسی(دانشنامه آزاد).

هادیان، مرتضی(1387)، “بررسی ویژگی های انواع تجهیزات آموزشی بریل و گویا”.

[1] کارشناس ارشد روان شناسی، دانشگاه کاشان،goolenarges69@gmail.com

[2] دانشیار گروه روانشناسی دانشگاه کاشان، fsa@kashanu.ac.ir

[3] Viom

[4] Braille Stapler