درود یاران همیشه وفادار و علاقهمند به تحقیق و پژوهش. ظاهرا بقول مولوی بزرگ ظاهرا

بهتر آن باشد که وصف دلبران، گفته آید از زبان دیگران

توجه کنیم که دیگران که نابینا هم نیستند و شاید هیچ رابطۀ و نزدیکی خاصی با نابینایان هم ندارند، چطور از حقوق ما دفاع و حمایت ممیکنند. امید که روزی اینگونه مقالات و اینگونه پژوهشها بدست خود ما نیز انجام پذیرد به امید آن روز.

دانلود مقاله با حجم کمی بیشتر از 1مگ

از اینجا بخوانید پیروز باشید

 

جایگاه و تاثیر کتابخانه های عمومی در رفع نیازهای اطلاعاتی کاربران کم بینا و نابینا

 

رضا تاج آ بادی[1] ،

سمیه شعبانی [2]1

[] . کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع رسانی معاونت آموزش مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان مرکزی) [2] . دانشجوی کارشناسی ارشد رشته حقوق عمومی دانشگاه آزا د اسلامی اراک

 

چکیده

هدف: هدف از تهیه این مقاله معرفی و تبیین نقش کتابخانه های عمومی در رفع نیازهای اطلاعاتی کاربران کم بینا و نابینا است.

روش : این مقاله به صورت مروری و کتابخانه ای تنظیم شده است.

نتیجه گیری: ارائه خدمات کتابخانه ای به نابینایان و کم بینایان یکی از پرچالش ترین وظایف کتابخانه ها و کتابداران است. در عصری که حجم اطلاعات در جهان به سرعت افزایش می‌یابد ، برطرف کردن نیازهای اطلاعاتی این گروه برای اجتناب از عمیق تر شدن شکاف ناشی از محرومیت اطلاعاتی میان افراد سالم و ناسالم جامعه در زمره تعهدات حرفه کتابداری است. از سوی دیگر پیشرفت های فنآوری و نظام های اطلاع‌رسانی الکترونیکی به ویژه وب 2 ، افق های جدیدی را بر روی معلولان به ویژه نابینایان گشوده است. فن آوری های موجود در زمینه نظام ها و شبکه های رایانه ای امکان تهیه متون ، اطلاعات و داده های کتاب شناختی را در انواع قالبه های جایگزین چاپ (بریل ، گویا ، چاپ درشت ) فراهم می کند. کتابخانه‌ها برای افراد نابینا بزرگترین تولید کننده و توزیع‌کنندگان منابع قابل دسترسی می‌باشند، اما در این میان پیشرفت‌های نوین در خدمات کتابخانه‌های دیجیتالی دارای جایگاه مناسبی می‌باشند. افراد نابینا به خدمات عمومی و دسترسی به اطلاعات در جوامع خود نیاز مبرم دارند. طرح‌های مشارکتی، فعالیت با کتابخانه‌های عمومی، دانشگاهی یا ملی را برای افراد نابینا توسعه می‌دهد. بیانیه ایفلا ـ یونسکو، وظیفه تبلیغات کتابخانه‌های پیشرفته را که یکی از خدمات کتابخانه‌های عمومی در جهت حمایت از نابینایان است، ارج می‌نهد. از راهنمای خدمات کتابخانه‌ای برای بهبود سیاست‌ها و حمایت مردم استفاده کنید. تقاضای اشتراک طرح‌های عمومی برای تهیه اطلاعات رایگان برای آحاد جامعه، بدون در نظر گرفتن نوع اطلاعات به معنی جایگزینی کتابخانه‌های عمومی با کتابخانه‌های نابینایان نیست، بلکه به تهیه اطلاعات بیشتر منجر می‌شود. بر اساس تحقیقات انجام شده کاربران نابینا از کتابداران و تأمین کنندگان اطلاعات و از رفتار آنها رضایت دارند و به ایجاد ارتباطات انسانی با کتابداران حساب باز کرده‌اند. همچنین مهارتهای خود را درخصوص استفاده از منابع اطلاعاتی ویژه نابینایان افزایش دهند. درکل باید گفت کتابخانه ها باید برنامه ریزی برای نابینایان را در برنامه راهبردی خود قرار دهند و به نیازهای اطلاعاتی آنان و سایر افراد با ناتواناییهای جسمانی اهمیت دهند.

 

کلید واژه ها: کاربران نابینا ، کتابخانه های عمومی، نیازهای اطلاعاتی ، خدمات کتابخانه ای ، کتابخانه ها دیجیتال

مقدمه

کتابخانه‌های عمومی به‌عنوان مراکز علم آموزی و یکی از مهم‌ترین نهادهایی که از آنها به‌عنوان پایگاهی برای دستیابی به اطلاعات شغلی، تجاری، و کسبوکار استفاده می‌شود، می توانند صاحبان حِرَف و مشاغل مختلف را در توسعه و بهبود مسایل اقتصادی زندگی روزمره یاری رسانند و به افراد جویای حرفه و شغل در جهت دستیابی به مشاغل و حرفه‌های متناسب با تواناییهای افراد کمک کنند. توسعه و گسترش فرهنگ مطالعه و کتابخوانی هدایت شده که به توسعه دانش فردی و اجتماعی خواهد انجامید و مهم‌ترین متولی آن را می توان کتابخانه‌های عمومی دانست، رابطۀ مشخصی با توسعۀ آگاهی‌های عمومی در خصوص شناخت خود و جامعه، شناخت وظایف خود در قبال خانواده ،جامعه و برعکس و شناخت هویت فردی، خانوادگی، اجتماعی، و ملی دارد. از سوی دیگر، فضای کتابخانه‌های عمومی می تواند منبعی برای تضارب آرا و ایجاد روابط و گروه های درسی، فکری، شغلی، و حرفه ای باشد که از طریق آن افراد بتوانند از روابط ایجادشده از محیط کتابخانه به‌عنوان منبع سرمایه انسانی که تسهیل‌کنندۀ روابط و ارتباطات انسانی است، بهره ببرند (پارسازاده و شقاقی، 1388، ص41)   .

کتابخانه‌های عمومی هم از حیث منابع اطلاعاتی هدفمندی که در اختیار دارند و هم از حیث فضایی که در اختیار مردم قرار می‌دهند، بهترین امکان را برای ایجاد حس مشارکت و آموزش آن و رعایت حریم و حقوق دیگران فراهم می‌آورند و از طریق مطالعه، تضارب آراء، شرکت در مراسم، و فعالیتهای جمعی مختلفی که خود با استفاده از فضای رایگان کتابخانه‌های عمومی ساماندهی می‌کنند، زمینه‌های ایجاد همدلی و اعتماد میان خود و افراد و جامعه را فراهم می‌آورند. کتابخانه‌های عمومی به مثابه گنجینه‌های حافظه جمعی متشکل از منابع اطلاعاتی که بنا به کارکردهای تعریف شده آن با کارکردهای آموزشی، سیاستگذاری اجتماعی، اطلاع‌رسانی، فرهنگی، و اقتصادی به همه مردم ارائه خدمت می‌کنند و به‌عنوان یک نهاد اجتماعی مطرح هستند وظیفه ای فراتر از امر اطلاع‌رسانی و آموزش دارند. کارکردهایی مانند سیاستگذاری اجتماعی، فرهنگی، و اقتصادی که در حیطه کارکردهای کتابخانه‌های عمومی تعریف شده است ناظر به وظیفه اثرگذاری اجتماعی آن است (غفاری قدیر و شقاقی، 1389، ص 8) کتابخانه عمومی، یک نهاد اجتماعی تاثیرگذار در جامعه با سابقه ای طولانی در تمدن بشری است ومی تواند به‌عنوان یک سازمان تولید کننده سرمایه اجتماعی مطرح باشد. (زره ساز، 1391).

کتابخانه‌های عمومی دارای نقش‌ها و کارکردهای متفاوتی در جامعه هستند و نقش‌های مرتبطی برای این کتابخانه‌ها در رابطه با سرمایه اجتماعی برشمرده شده است که می توان به کتابخانه‌های عمومی و انسجام، اعتقاد و باور اجتماعی؛ کتابخانه‌های عمومی و شبکه‌های اجتماعی؛ کتابخانه‌های عمومی و ارزش آفرینی اجتماعی؛ کتابخانه‌های عمومی و هنجارهای اجتماعی و کتابخانه‌های عمومی و سرمایه انسانی بهمثابه ثروت ملی اشاره کرد (فدایی عراقی، 1389). راجع به نحوه تولید سرمایه اجتماعی توسط کتابخانه‌های عمومی، ورهیم (2006) معتقد است که کتابخانه‌های عمومی می توانند از سه راهبرد اصلی برای ایجاد سرمایه اجتماعی بهره ببرند. نخست، کتابخانه‌ها می توانند از طریق تشویق به کار در سازمان‌های کار داوطلبانه و عام المنفعه به‌منظور یافتن راههایی جهت افزایش مشارکت در این سازمان‌ها و در نتیجه افزایش مشارکت در فعالیت‌های جامعه محلی، سرمایه اجتماعی تولید کنند. دوم آنکه کتابخانه‌ها می توانند ظرفیت خود را به‌عنوان یک مکان غیررسمی برای ملاقات مردم با یکدیگر توسعه دهند. در راهبرد سوم نیز کتابخانه‌ها می توانند با توجه به نقش خود یعنی فراهم آوری خدمات جهانی برای عموم اقدام به تولید سرمایه اجتماعی کنند (زره‌ساز، 1391). در این رویکرد، کتابخانه عمومی باید با ارائه خدمات اصلی خود و جهانی کردن خدماتش به جذب گروه های کاربری جدید ورای مرزهای فیزیکی خود اقدام کند. این بدان معنا است که کتابخانه‌ها ضرورت دارد فعالیتهایی را برای جذب گروه های خارج از دسترس خود برنامه ریزی کنند. رویکرد اجتماعی عمومی ممکن است توجه را از خدمات کتابخانه هایی که اساس مشارکت کتابخانه در تولید سرمایه اجتماعی است، منحرف کند که می تواند نتایج معکوسی را به بار آورد. چنان که کتابخانه‌ها به مراکز جامعه محلی بدل شوند، صرفاً می توانند به‌عنوان یک قطب یا حوزه عضوگیری برای انجمن‌های کار داوطلبانه نقش داشته باشند و شواهد کمی برای ساختن سرمایه اجتماعی توسط آنها وجود دارد. این کتابخانه با تدوین خطمشی‌ها و سیاست‌های عمومی جهانی، سرمایه اجتماعی تولید می‌کند، به‌ویژه چنانچه اگر این خط مشی‌ها در حوزه خدمات عمومی و برای برقراری ارتباط نزدیک با کاربران باشد.

کاربران اساساً به کتابخانه عمومی می‌روند تا به نیت اصلی خود یعنی مدارک مورد نیازشان دسترسی پیدا کنند. در این حالت، انگاره‌های کاربری و ارزشیابی کاربران از خدمات سنتی کتابخانه‌های عمومی می تواند نقشی برجسته به آنها در راستای مشارکت کتابخانه عمومی در فرآیند تولید سرمایه اجتماعی بدهد. همچنین، ساختمان کتابخانه عمومی یک فضای عمومی است که با توجه به این اصل سازمانی یعنی برقراری دسترسی عادلانه برای همه طراحی می‌شود. در چنین کتابخانه هایی می توان هر کسی را در موقعیتی یکسان با دیگری در ایجاد امکان دسترسی به اطلاعات و خدمات دید. این به آن معناست که کتابخانه می تواند به‌عنوان خالق مهم سرمایه اجتماعی از پایین و تسهیل کننده ملاقات‌های اجتماعی و تولید سرمایه اجتماعی باشد. همچنین، کتابخانه به‌عنوان سازمانی برای اطلاع‌رسانی مکانی است که مردم را در کنار هم برای دانشجویی و بازتاب آن در جامعه گردهم می‌آورد. به‌عبارتی، کتابخانه صرفاً یک مخزن مدارک و سرمایه اجتماعی نیست، بلکه مخزنی است که برای تحقق دموکراسی در جامعه فعالیت می‌کند. به هر حال، کتابخانه‌ها در حال حاضر علاوه بر یک فضای فیزیکی، یک فضای مجازی نیز به حساب می‌آیند. آنها به‌عنوان یک فضای فیزیکی در جامعه باقی خواهند ماند و در آینده مکانی برای بازدید کاربران و استفاده از منابعشان خواهند بود. همچنین، عدالت و جهانی شدن به‌عنوان دو مفهوم با ارزش در فرآیند خلق سرمایه اجتماعی توسط کتابخانه عمومی در هر سه جنبه خود یعنی خدمات، دسترسی و اطلاعات مطرح هستند. در راستای جهانی شدن، کتابخانه عمومی می تواند با افزایش کیفیت خدمات جهانی خود و افزایش جذابیت این خدمات برای گروههای مختلف کاربران بالقوه و بالفعل در خلق سرمایه اجتماعی بهشکل بهتری عمل کند (زره ساز، 1391). یافته‌های پژوهش‌های مختلف هم نشان می‌دهد که ویژگی دسترسی جهانی به خدمات کتابخانه‌های عمومی می تواند آنها را به شکل فوق ا لعاده ای برای خلق سرمایه اجتماعی مهیا کند. کتابخانه عمومی در این مفهوم نه تنها خدمات جهانی را برای همه شهروندان فراهم می‌کند، بلکه فضایی عمومی برای تنوع اطلاعات و خلق معنا به‌منظور تحقق دموکراسی ایجاد می‌کند. با داشتن ویژگیهایی چون خدمات جهانی و عدالت در دسترسی به اطلاعات، احتمالاً شرایط مناسب برای تحقق دموکراسی در دراز‌مدت پدید خواهد آمد. از این منظر، کتابخانه عمومی نقش حیاتی را در پشتیبانی و حفظ فضای عمومی در زمانهایی برعهده دارد که خطرات سیاسی و اقتصادی شکل گیری آزاد عقیده عمومی را به خطر می‌اندازد. بدین ترتیب، کتابخانه عمومی می تواند مشارکت بالقوه ای را در جریان‌های سیاسی و اجتماعی موجود در جامعه و دولت داشته باشد (زره ساز، 1391). ارتباط کتابخانه عمومی با مفاهیم افزایش اعتماد، افزایش مشارکت، توسعه فعالیت‌های داوطلبانه، ارزش آفرینی و نوآوری در خدمات، هنجارسازی اجتماعی، دانش آفرینی، هویت بخشی، و تحقق دموکراسی برقرار شده است که می تواند این ارتباطات منجر به تولید سرمایه اجتماعی شود. البته برای بررسی چگونگی و نحوه تولید سرمایه اجتماعی و افزایش تعاملات اجتماعی بین کاربران خود توسط کتابخانه‌ها به انجام پژوهش‌های کمّی و هم موردی بسیار بیشتری نیاز است (زره‌ساز، 1391).

افرادی که دارای آسیب هایی هستند باید همانند دیگر اعضای جامعه از خدمات یکسانی در دسترسی به اطلاعات روز آمد برخوردار باشند و نهاد کتابخانه های عمومی نیز با تجهیز کتابخانه های عمومی این وظیفه را بر عهده دارد ، لذا برخورداری از فن آوری های نوین و دسترسی به آنها لازم است. در این مقاله به بررسی ابزارها از جمله به دید ، دستگاه برجسته ساز زای فیوز ، بریل پکتوس ، ماشین نویسی پرکینز ، نرم افزار جاز ، کرزاویل ، سروش ، وب 2 ، پادکست ، آر.اس.اس ، مای تیوب و IEB پرداخته شده است و در نهایت پیشنهاداتی جهت بهره مندی افراد با آسیب بینایی از ابزارهای مورد نیاز ذکر گردیده است . معلولان در یک جامعه دارای ارزش مساوی با استفاده کنندگان عادی از کتابخانه هستند و باید از خدماتی مساوی با دیگران بهره مند گردند و کتابخانه از معدود نهادهایی است که نیازهای آموزشی، شغلی، تفریحی و اطلاعاتی افراد را تامین می کند. ( صالحی ، 1387:ص44)

با توجه به اینکه در جامعه امروز نابینایان و کم بینایان قشر قابل ملاحظه‌ای از جمعیت را تشکیل می دهند ، لازم است این گونه افراد از حقوق اجتماعی برابر با سایر شهروندان برخوردار باشند ، بیانیه ها ، آیین نامه ها و مقررات بین المللی تدوین شده از سوی سازمان های بین المللی مانند سازمان ملل متحد ، یونسکو ، ایفلا و … همواره بر حقوق برابر نابینایان با سایر شهروندان سالم تاکید می کند. (ارجمند، 1385).

ارائه خدمات کتابخانه ای به نابینایان و کم بینایان یکی از پرچالش ترین وظایف کتابخانه ها و کتابداران است. در عصری که حجم اطلاعات در جهان به سرعت افزایش می یابد ، برطرف کردن نیازهای اطلاعاتی این گروه برای اجتناب از عمیق تر شدن شکاف ناشی از محرومیت اطلاعاتی میان افراد سالم و ناسالم جامعه در زمره تعهدات حرفه کتابداری است. از سوی دیگر پیشرفت های فن آوری و نظام های اطلاع رسانی الکترونیکی به ویژه وب 2 ، افق های جدیدی را بر روی معلولان به ویژه نابینایان گشوده است. فن آوری های موجود در زمینه نظام ها و شبکه های رایانه ای امکان تهیه متون ، اطلاعات و داده های کتاب شناختی را در انواع قالبه های جایگزین چاپ (بریل ، گویا ، چاپ درشت ) فراهم می کند (سودبخش به نقل از ارجمند، 1385).

کتابخانه های عمومی نقش هسته مرکزی در ارائه خدمات کتابخانه ای و اطلاعاتی را بر عهده داشته وبه عنوان هدایت کننده در تامین این قبیل خدمات به نابینایان و سایر گروه های معلول ، نیازهای اساسی آنها را   مهیا می سازند.

درکتابخانه های عمومی هرگاه منابع و خدمات متناسب با نیازهای استفاده کنندگان نباشد ، کتابخانه در ایفای نقش اصلی خود ناموفق خواهد بود. ( ارجمند ،1373: ص 54)

کتابخانه نهادی اجتماعی است که با گردآوری ، سازمان دهی و نگهداری دانش مدون بشر امکان رشد اندیشه ، شکوفایی استعداد و باروری ذهن خلاق انسان پویا و جستجوگر را فراهم می کند. باتوجه به گسترش روز‌افزون علوم و فنون در زمان ها و مکان های مختلف تنها کتابخانه است که دسترسی آسان به انبوه دانش آدمی را میسر می سازد و تبادل افکار را به بار می آورد.

کتابخانه ها همواره بازتابی از اوضاع اجتماعی زمان خود بوده اند. رشد فرهنگی یک جامعه موجب غنای کتابخانه های آن و در مقابل ، کم مایگی و رکود کتابخانه ناشی از ضعف فرهنگی جامعه مربوطه است. انتشار روز افزون کتابها ونشریات ادواری موجب رونق کیفی و کمی کتابها می شود و برای ترویج خواندن در بین قشرهای مختلف جامعه زمینه مناسبی را فراهم می کند. زمانی که خواندن رونق یابد ، جامعه به شکوفایی فرهنگی رسیده است ، از این رو کتابخانه و اجتماع از گذشته تاکنون هم پای هم پیش رفته اند و یکی بر دیگری اثر بخشیده است. به طوری که پیوسته انحطاط یکی با زوال دیگری و رشد این با ترقی آن همراه بوده است. ( نسرین دخت عماد خراسانی ،1382 ، ص 7 )‌.

هر فرد به عنوان عضوی از اجتماع برای تامین نیازهای اطلاعاتی و مطالعاتی خود باید چاره ای بیَندیشَد و کسی که توانایی کسب اطلاعات را نداشته باشد در مسیر حرکت خود در اجتماع با مشکلات بسیاری روبرو می گردد. هر فرد در طول زندگی روزمره ، به تهیه اطلاعات گوناگون احتیاج پیدا کرده و برای بر طرف کردن این نیاز به راه های مختلفی متوسل گشته و بسته به نوع نیاز اطلاعاتی وجایگاه اجتماعی ، شغلی و محل زندگی خود ، از طرق متعدد برای رفع نیاز خوداقدام میکند و در این راه از روش هایی چون :‌تعامل با دیگر افراد جامعه ، مطالعه روزنامه ها ومجله های مرتبط ، استفاده از اینترنت وغیره استفاده می کند. اما در این میان نابینایان نیز به عنوان بخشی جدای ناپذیر از جامعه دارای نیازهای اطلاعاتی همانند دیگر افراد جامعه هستند که با توجه به محدودیت قوه بینایی آنها و دریافت محدودتر اطلاعات از محیط پیرامونشان ، مشکلات بیشتری در مسیر کسب اطلاعات مورد نیاز خود پیش رو دارند. اینان نیازی مضاعف به منابع اطلاعاتی با قابلیت های خاص ، جهت کسب اطلاعات مورد نیاز و افزایش شناخت از محیط خود دارند. آنها برای همگامی با سایر افراد اجتماع نیازمند افزایش آگاهی درجهت جبران نقیصه بینایی خودهستند و در این میان توانایی خواندن و نوشتن و امکان دسترسی به منابع اطلاعاتی مناسب و روزآمد اهمیت بسزایی خواهد داشت. (رضوی اصل ، 1386 ) لذا مراجعه به کتابخانه ، به ویژه کتابخانه های عمومی یکی از مهمترین راه های رفع نیازهای اطلاعاتی است. ‌(عمادخراسانی، 1382، ص 9)

کتابخانه عمومی برای عموم افراد جامعه(‌بینا و نابینا )به وجود آمده است و وظیفه دارد که در تمام رشته های مختلف علوم ، فنون ، فرهنگ ، هنر و کلیه معارف بشری ، انواع کتابها ، مجلات و نشریات سودمند و جدید را جمع آوری کرده و در اختیار مردم بگذارد. چون همه کس حق استفاده از کتابخانه های عمومی را دارند به همین جهت این نوع کتابخانه ها باید مکانی مناسب درخور استفاده همگان تدارک ببینند. آن هم خدماتی درحداقل زمان برای تمامی افراد جامعه و برای دریافت اطلاعات مورد نیاز گروههای اجتماعی باید به صورت رایگان باشند.

در عصر حاضر حدود 500 میلیون نفر از جمعیّت سراسر جهان دچار نوعی معلولیّت هستند. جدول تخمین «هلاندر» کارشناس ارشد امور معلولان در سازمان جهانی بهداشت (WHO) به این موضوع اشاره دارد که به طور متوسط 3/4درصد جمعیّت کشورها به معلولیّت دچار می‏شوند؛ البته این نسبت با توجه به رده سنّی افراد متفاوت است (داورمنش، براتی‏سده، 1385، 31). تبصره ماده 4 قانون جامع حمایت از حقوق معلولین کشور تصریح کرده است که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تربیت‏بدنی و شهرداریها وظیفه دارند کتابخانه، اماکن ورزشی، پارک و اماکن تفریحی خود را به نحوی احداث و تجهیز کنند که امکان بهره‏مندی معلولان فراهم گردد. (رشیدپور ،1390)

کتابخانه‌ها نیز موظّفند امکان دسترسی کاربران نابینا را به منابع و اطلاعات مورد نیاز در زمان مناسب، در قالب قابل استفاده و به تعداد لازم فراهم کنند. در راستای کسب اطلاعات کتابخانه‏ها و بَسترسازی برای برنامه‌ریزی جهت ارائه خدمات کتابخانه‌ای مطلوب به نابینایان این استان، کسب اطلاعات از وضعیّت این کتابخانه‏ها، تعداد و نوع منابع اطلاعاتی و شیوه ارائه خدمات کتابخانه‌ای و نیز بررسی وضعیّت اعضای کتابخانه‌ها، بسیار ضروری است. (رشیدپور ،1390)

تعاریف

نابینا: طبق تعریف بین‌المللی، «نابینا» به کسی گفته می‏شود که قادر به دیدن نیست و میزان دید او با وجود استفاده از امکانات چشم‎پزشکی کمتر از یک دهم است.(رشیدپور ،1390)

نیمه‌بینا (کم‌بینا): «کم‏بینایی» یک کاهش بینایی دو طرفه است که به میزان قابل ملاحظه‏ای عملکرد بینایی فرد را مختل می‏سازد و نمی‏توان آن را با روش های متعارف پزشکی وجرّاحی و وسایل کمک‏بینایی معمولی مانند عینک یا لنزهای تماسی به میزان کافی اصلاح نمود. طبق تعریف بین‌المللی، نیمه‌بینا کسی است که میزان دید او بیشتر از یک دهم است و با استفاده از وسایل کمکی (عینک) میزان دید او حدّاکثر به سه دهم برسد.

کتابخانه نابینایان: کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی نابینایان با هدف رفع نیازهای اطلاعاتی نابینایان و نیمه‏بینایان، گسترش فرهنگ و ارتقای علم و دانش، و ایجاد امکانات و شرایط مناسب برای پر کردن اوقات فراغت آنان، به ‌وجود می‌آیند. (رشیدپور ،1390)

بیان مسئله:

امروزه در دنیایی زندگی می‌کنیم که حدّاقل 500 میلیون نفر از جمعیّت سراسر جهان دچار نوعی معلولیّت هستند. در این میان، تعداد 38 میلیون نفر از معلولیّت بینایی رنج می‌برند. تعداد نابینایان ساکن در کشور ایران را160هزار نفر و جمعیّت نیمه‌بینایان کشور را نیز 700 تا 900 هزار نفر برآورد کرده‌اند (بشارتی، 1378، 49). از مجموع این تعداد، بیش از 48000 نفر نابینا و نیمه‌بینا در استان خراسان رضوی سکونت دارند.

نگرش اساسی دنیای جدید، نگرش برابری دسترس‌پذیری است؛ برابری نه به مفهوم تساوی بلکه به مفهوم برابری فرصت ها برای همۀ افراد یک جامعه است. به دنبال این اندیشه، در دی ماه سال 1372 مجمع عمومی سازمان ملل متحد اصول استاندارد فراهم‌آوری امکانات برابر برای معلولان را به تصویب رساند. بندهای 5 و 10 این مصوبه به صراحت دولتها را مسئول ارائه خدمات اطلاع‌رسانی و دسترس‌پذیر کردن خدمات و منابع اطلاعاتی برای گروه‏های مختلف معلولان از جمله نابینایان معرفی می‌کند. (رشیدپور ،1390)پیمان‏نامه حقوق معلولان سازمان ملل متحد در سال 2008 CRPD) )به مسئولیت دولت ها در مورد دسترس‌پذیر کردن اطلاعات به صورت جامع برای همه مردم تأکیدکرد. با توجّه به اهمیت این موضوع، شایسته است منابع جدید و نیازهای اطلاعاتی این قشر از جامعه وضعیّت فضا و تشکیلات کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی یا بخشهای نابینایان و نیمه‌بینایان کتابخانه‌ها در این استان هاو منابع و خدمات ارائه شده توسّط آنها مطالعه و بررسی شود که آیا مجموعه منابع، امکانات و خدمات کتابخانه‏ها توانایی رفع نیاز اطلاعاتی نابینایان و جلب رضایتمندی آنان را دارد ؟ و در این زمینه چه راهکارهایی می توان ارائه داد؟

روش شناسی : این مقاله به صورت مطالعه اسناد ی و کتابخانه ای انجام شده است .

مروری بر تحقیقات انجام گرفته در این زمینه

فهیم ‌نیا و رسولی (1392) درمقاله ای تحت عنوان “رضایت کاربران با آسیب بینایی از خدمات بخش نابینایان کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران” که هدف آن شناسایی میزان رضایت کاربران دانشجوی با آسیب بیناییِ دانشگاه تهران از خدمات کتابخانه­ای بخش نابینایان کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران و ارائه پیشنهاداتی برای بهبود این خدمات بوده است. این پژوهش با استفاده از روش پیمایش توصیفی انجام ­شده ­است. داده­ها با استفاده از ابزار پرسشنامه و از طریق مصاحبه تلفنیِ ساختاریافته با 38 نفر از کاربران بخش نابینایان کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران گردآوری شده­اند. همچنین، برای تحلیل داده­ها در بخش اطلاعات جمعیت­شناختی از آمار توصیفی، در بخش میزان رضایت از خدمات موجود از طیف بازرگان و همکاران با استفاده از نرم­افزار SPSS، و در بخش مشکلات و پیشنهادات از روش تحلیل محتوا استفاده شده ­است. نتایج پژوهش حاضر نشان داد که میزان رضایت کاربرانِ با آسیب بینایی از خدمات کتابخانه­ای بخش نابینایان کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران با میانگین 11/3 در سطح نسبتاً مطلوبی است. همچنین، بیشترین مشکلات و مهم­ترین پیشنهادات پاسخ­دهندگان نیز در مورد ضبط متون و فایل­های صوتی بوده ­است. (فهیم ‌نیا و رسولی ،1392)

با وجود اینکه میزان رضایت از کتابداران و کارمندان بخش نابینایان در سطح خوبی قرار دارد، معماری، فضا، و همچنین علایم هدایت­کننده این بخش متناسب با نیاز این کاربران نیست. نتایج این پژوهش با پژوهش­های قبلی تا حدود زیادی همسو است. برای بهبود خدمات کتابخانه­ای براساس یافته­های پژوهش و نظرات کاربران، پیشنهاداتی نیز مطرح شده­ است.

نوشین فرد ورضوی(1389)در مقاله ای تحت عنوان” مطالعه نیازهای اطلاعاتی کاربران نابینا و کم بینای شهر کرمان و میزان بهره گیری آنها از خدمات کتابخانه ای” با هدف مطالعه نیازهای اطلاعاتی کاربران نابینا و کم بینای شهر کرمان و میزان بهره گیری آن ها از خدمات کتابخانه ای انجام شده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که بیش ترین منبع مورد استفاده کاربران نابینا و کم بینا، منابع گویا (64 درصد) و منابع بریل (42 درصد) است. متاسفانه درصد بسیارکمی از کاربران از منابع الکترونیکی استفاده می کند. همچنین از تجهیزات و فن آوری ها درحد بسیارکمی در کتابخانه ها استفاده می شود. 90 درصد کاربران نابینا و کم بینا منابع کتابخانه ها را کافی ندانسته اند. 80 درصد کاربران نقش کتابخانه در رفع نیازهای اطلاعاتی خود را در حد متوسط و پایین تر از آن دانسته اند. اکثر کاربران نابینا و کم بینا (78 درصد) اظهار داشتند که از راهنمایی کتابداران در دسترسی به اطلاعات مورد نیاز برخوردار بوده اند.نتایج این پژوهش می تواند مسئولان و دست اندرکاران را در برنامه ریزی جهت فراهم کردن امکانات و فن آوری های اطلاعاتی برای ارائه خدمات خاص به نابینایان در کتابخانه ها یاری کند. این مقاله همچنین ضمن تاکید بر اشتراک منابع ویژه نابینایان در کتابخانه های عمومی و ایجاد نظام همکاری بین کتابخانه ای، تاسیس شبکه ملی اطلاع رسانی نابینایان توسط نهاد کتابخانه های عمومی کشور با همکاری کتابخانه ملی ایران را راه حلی اساسی جهت دسترسی نابینایان به گستره وسیعی از منابع اطلاعاتی می داند.( نوشین فردو رضوی،1389)

کوکبی و احسانی (1393)درتحقیقی تحت عنوان ” بررسی وضعیت کتابخانه های عمومی استان خوزستان در مقایسه با استانداردهای منابع، تجهیزات و وضعیت نیروی انسانی متخصص برای خدمات کتابخانه ای جهت نابینایان” به بررسی وضعیت کتابخانه های عمومی استان خوزستان از منظر وجودِ بخشِ تخصصی نابینایان و کم بینایان و تطابق شرایط موجود با استانداردهای منابع، تجهیزات و وضعیت نیروی انسانی متخصص پرداخته است. این پژوهش، پیمایشی و از نوع توصیفی است. جامعه پژوهش حاضر از 3 کتابخانه ثامن الائمه (آبادان)، شهید شریف (خرمشهر)، و مرکزی استان خوزستان (اهواز)، با در نظر گرفتن وضعیت نیروی انسانی، ساختمان و تجهیزات، منابع و نحوه ارائه خدمات در آنها تشکیل شده است. اطلاعات در این پژوهش با بهره گیری از مشاهدات انجام شده طی بازدیدهای کتابخانه ای توسط پژوهشگر، مصاحبه با مسئولان بهزیستی استان خوزستان و استفاده از «استانداردهای ملی خدمات کتابخانهای برای نابینایان» (تعاونی، 1379) و «دستورالعمل نحوه اداره و توسعه بخش نابینایان و کم بینایان» (نهاد کتابخانه های عمومی کشور، 1389) گردآوری شده است. نتایج تحقیق حاضر نشان داد که بخش نابینایان و کم بینایان در کتابخانه های مورد پژوهش، در شرایط مطلوبی قرار ندارند و تقریباً در هیچ کدام از شاخص های مورد نظر (اعم از فضا، تجهیزات، منابع، نیروی انسانی و خدمات رسانی)به استانداردها نزدیک نیستند.پژوهش حاضر در خصوص وضعیت بخش نابینایان و کم بینایان کتابخانه های عمومی خوزستان در مقایسه با استانداردها و دستورالعمل های مربوطه، جزو اولین گام ها در این حوزه است. (کوکبی و احسانی ،1393)

رشید پور و پوراحمد(1390) درتحقیق خود تحت عنوان بررسی وضعیت کتابخانه های نابینایان و نیمه بینایان مستقر در استان خراسان رضوی و بررسی میزان رضایت مندی کاربران از خدمات آنها ، به بررسی   وضعیّت کتابخانه‌های نابینایان و کم‌بینایان در استان خراسان رضوی و همچنین بررسی میزان رضایتمندی اعضای این کتابخانه‌ها پرداخته است . روش پژوهش، توصیفی پیمایشی وجامعه آماری پژوهش شامل 8 کتابخانه و 440 نفر از اعضای فعّال آن کتابخانه‎ها بودند که به شیوۀ نمونه‌گیری تصادفی ساده و با استفاده از جدول تعیین حجم نمونه مورگان انتخاب و تعداد 205 برگ پرسشنامه بین آنها توزیع شد. نتایج به دست آمده تجزیه و تحلیل و مشخّص شد تنها 25درصد کتابخانه‎ها دارای ساختمان مستقل هستند و بقیه به عنوان بخشی از یک کتابخانه دیگر فعالیّت می‏کنند. تقریباً 90درصد ساختمان کتابخانه‏ها بیشتر از10 سال عمر دارند. هیچ کتابخانه‎ای استودیو ضبط صدا ندارد. همه کتابخانه‏ها از ضبط صوت و رایانه برای رفع نیاز مراجعان استفاده می‏کنند. 75درصد مسئولان کتابخانه‏ها نابینا هستند. 75درصد کتابخانه‏ها تنها توسط یک کتابدار اداره می‏شوند. 75درصد مسئولان کتابخانه‏ها دوره‏های ویژه مدیریّت کتابخانه‏های نابینایان را طی کرده‏اند. اعضای کتابخانه‌ها نیز از تجهیزات و نرم‌افزارها و فضای مطالعاتی کتابخانه رضایت نداشتند. از نظر ایشان، وضعیّت منابع موجود به طور متوسط رضایت بخش بود. همچنین، مراجعان از خدمات ارائه شده و نحوۀ رفتار و برخورد کتابداران و به طور کلی از خدمات ارائه شده؛ توسط کتابخانه‌ها رضایت کامل داشتند. ایجاد شبکه اطلاع‏رسانی کتابخانه‏های نابینایان، اشتراک منابع و امانت بین‏کتابخانه‏ای، حرکت به سوی انتشارات چندرسانه‏ای و ایجاد کتابخانه ملّی نابینایان، از پیشنهادهای ارائه شده در این پژوهش است.(رشیدپور و پوراحمد ،1390)

آیت‎اللهی (1382) در پژوهش خود میزان استفاده نابینایان و کم‌بینایان از کتابهای گویا، بریل و الکترونیکی در استان تهران را بررسی کرد. نتایج مطالعه حاکی بود که 50درصد کتابخانه‎ها و مراکز اطلاع‌رسانی مورد مطالعه فاقد منابع گویا، بریل، چاپ‏درشت و الکترونیکی بودند. فضای نامناسب برای مطالعه، فقدان تحصیلات تخصّصی مسئولان و کارکنان کتابخانه‎ها، نبود امکانات رایانه‎ای برای سازماندهی و ارائه خدمات به جامعه، نبود خطّ‌مشی مدوّن و سیاست گذاری مشخّص، نبود سخت‎افزار و نرم‎افزار مناسب، نبود ارتباطات بین کتابخانه‏ها برای مواردی مانند اشتراک منابع وتبادل اطلاعات و فقدان بودجه اختصاصی مستقل مواردی بودند که همه کتابخانه‌های مورد بررسی مشاهده شد.

بشارتی (1377) هدف از تحقیق خود را آشنایی با وضعیّت کتابخانه‎ها و مراکز اطلاع‎رسانی نابینایان و نیمه‎بینایان مستقر در شهر تهران و پی‎بردن به مشکلات موجود بیان کرده است. روش تحقیق پیمایشی و ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه بود. جامعۀ مورد پژوهش 9 کتابخانه (3 کتابخانه عمومی، 2کتابخانه دانشگاهی، آموزشی – پژوهشی و 4 کتابخانه آموزشگاهی) بود و نتایج نشان داد بیش از66درصد کتابخانه‏ها با کمبود فضا مواجه هستند. ساختمان تمام کتابخانه‎ها به‌طور اختصاصی برای نابینایان و نیمه‎بینایان ساخته نشده‎است و هیچ‎گونه تسهیلات ویژه‎ای برای آنان فراهم نیست. بیشتر کتابخانه‏ها از امکانات مناسب سرمایشی و گرمایشی برخوردار هستند. حدود 20درصد کتابخانه‎ها به وسایل ایمنی و30درصد به تهویه مجهّز هستند. تمام کتابخانه‎ها مشکل بودجه دارند. از نظر نیروی انسانی فقط 11درصد بینا و متخصّص کتابداری و کارشناس هستند. نابینایان حدود 16درصد و نیمه‎بینایان 8درصد نیروی انسانی کتابخانه را تشکیل می‏دهند. 7/13درصد از کلّ کتابهای موجود را کتابهای بریل تشکیل می‏دهد. (رشیدپور ،1390)

فرج پهلو (1361) نیز به وضعیت کتاب و کتابخوانی کودکان نابینا، ناشنوا و عقب ماندۀ ذهنی در محدوده سنّی 6 تا 16سال پرداخت. او نشان داد که قسمت عُمدۀ امکانات فراهم‎شده برای این گروه از افراد در پایتخت متمرکز شده است، در حالی که در سایر استانها و نقاط دور افتاده، اکثریّت این کودکان از حدّاقل امکانات بی‏بهره‎اند. هیچ‎گونه آمار دقیق و جامعی از تعداد پراکندگی و توزیع سنّی این افراد در سطح کشور در دست نیست. در بررسی منابع غیر فارسی یک پژوهش بیشتر از موارد دیگر با پژوهشی که گزارش آن را در این مقاله مطالعه می‌کنید، مشابه بود که در زیر به آن پرداخته می‌شود.

فرقانی و کیانی و تاجداران (1390) در تحقیق خود تحت عنوان”سنجش رضایت نابینایان از خدمات کتابخانه های نابینایان در آذربایجان شرقی ” که هدف اصلی این پژوهش بررسی میزان رضایتمندی نابینایان از خدمات کتابخانه ای نابینایان استان آذربایجان شرقی است. روش پژوهش پیمایشی توصیفی است. کتابخانه ها ابتدا از نظر منابع اطلاعات و نیروی انسانی و فضا مورد توصیف شده اند. سپس با استفاده از پرسشنامه از 353 نفر شهروند نابینا که عضو کتابخانه های نابینایان در استان آذربایجان شرقی هستند، در مورد کیفیت خدمات کتابخانه ها نظرخواهی شده است. تحلیل داده ها در بخش توصیفی با استفاده از جداول فراوانی و در بخش استنباطی با استفاده از آزمون های خی دو و تی نسبت به آزمون فرضیه­ها انجام شده است. رضایت نابینایان در سطح متوسطی ( 65 درصد) قرار دارد و بیشترین رضایت از رفتار کتابداران ( 62 درصد) و کمترین رضایت از دسترسی به کتابخانه ( 68 درصد) است. توسعه مجموعه کتابخانه از نظر مجموعه و تجهیزات، جذب نیروی انسانی متخصص در کتابداری، شناساندن اهمیت کتاب و کتابخانه است.

اصنافی و میرزایی (1393) پژوهش آنها تحت عنوان “بررسی وضعیت خدمات کتابخانه های عمومی وابسته به سازمان فرهنگی هنری شهرداری شهر تهران به معلولان ” نشان داد که کتابخانه های عمومی تهران جهت ارائه خدمات به افراد معلول از امکانات مناسبی برخوردار نیستند. چنانچه پاسخ کتابداران نشان می دهد از کلیه کتابخانه های جامعه آماری فقط شش تا از آنها از امکانات برای ارائه خدمات برخوردار است آن هم به صورت ضعیف به طور نمونه ذره‌ بین و یا ورق زدن خودکار در بعضی از آن کتابخانه ها وجود ندارد بنابراین می توان نتیجه گرفت که امکانات موجود به هیچ وجه جوابگوی نیازهای افراد خاص جامعه آماری نیست.

برنامه های موجود در زمینه ارائه خدمات کتابخانه های عمومی تهران به گروه های خاص در سطحی پایین تر از حد متوسط است. با توجه به این که این فرضیه در واقع از ارزیابی و سنجش پاسخ آزمودنی ها به سؤالاتی در مورد تشکیل کمیته مشورتی که یکی از معلولان و یا نماینده آنها در آن عضو باشد یا وجود برنامه توجیهی مناسبی نسبت به نیازهای اطلاعاتی معلولان برای کارمندان،وجود برنامه ای برای آموزش و نمایش ابزار وتجهیزات نوین تشکیل دوره های آموزشی مخصوص آشنایی با کتابخانه برای معلولان و… حاصل شده است. ( اصنافی و میرزایی ،1393)

نتایج حاصله نشان دهنده این امر است که علاوه بر عدم ارائه خدمت بهینه به افراد خاص اقدامات انجام گرفته در زمینه ارائه خدمات کتابخانه به گروه های خاص نیز ناچیز است. می توان از نتایج یاد شده چنین استنباط کرد که محدودیت منابع موجود برای کتابخانه های گروه های خاص علاوه بر اینکه امکانات ارائه شده را در حد پایینی نگه داشته است،برنامه های در دست اقدام را نیزعملأ به حداقل مقدار خود رسانده است. با توجه به موارد گفته شده در بالا می توان چنین گفت: از آنجا که در ایران یک یا چند تشکیلات سازمان یافته برای ارائه خدمات معیشتی،اشتغالی،اوقات فراغت ،امکانات درمانی ،بهداشتی، حمل ونقل، ورزش به معلولان ونابینایان وجود دارد؛لذا نیاز های این گروه از افراد جامعه برای استفاده از کتابخانه وخدمات اطلاع رسانی و مطالعاتی نیز اقتضا می کند که مورد توجه مسئولان ذی ربط است. ( اصنافی و میرزایی ،1393)

کتابخانه ملی وکتابخانه عمومی دو ارگان مسئول در زمینه خدمات اطلاع رسانی و کتاب رسانی به گروه های خاص جامعه،علاوه بر اقدامات به عمل آمده باید تلاش کنند تا در سطح بیشتری پاسخگوی نیازهای این قشر از محرومان جامعه باشند.

با علم به این حقیقت، تحقیق حاضر در جهت بررسی سطح خدمات و مشکلات موجود صورت پذیرفت و متأسفانه نتایج نشان داد که محرومیت این گروه از نظر دستیابی به امکانات وخدمات کتابخانه ای در سطح بالایی است و این محرومیت نه تنها مربوط به کتابخانه های عمومی تهران،بلکه پوشش عام و در سطح کل کشور دارد. بررسی متون نشان داده است که در مورد معلولان با ضایعات نخاعی، خدمات ویژه ای در کتابخانه های عمومی کشور ارائه نشده است. در صورتی که برای این افراد، مثلاً فضای پارکینگ کتابخانه باید تا حد ممکن به ورودی‌ها یا آسانسور کتابخانه نزدیک باشد و به گونه‌ای طراحی شود که افراد معلول روی صندلی چرخدار بتوانند بدون هیچ‌ زحمت برای خود و دیگران با اتومبیل خود وارد و از آن خارج شوند. ( اصنافی و میرزایی ،1393)

حدود دو سوم از کتابخانه‌ها دارای سطح شیبدار نیستند و معلولان برای ورود به کتابخانه با مشکل مواجهند. در کتابخانه‌ها نه تنها ورودی‌ها، راهروها و … باید برای معلولان متناسب باشد بلکه وسایل خاص کتابخانه نیز مشمول این امر است. فضاهای غیرقابل استفاده برای رسیدن به قفسه‌ها، مجلات و غیره، ارتفاع بسیار پایین یا بالای برگه‌دان، عدم وجود فضا برای گردش در قفسه‌ها از عمده‌ترین موانع است. در 70 درصد کتابخانه‌ها معلولان امکان حرکت در قفسه‌ها با ویلچر را ندارند.در سالن‌های مطالعه باید ارتفاع میزهای مطالعه ویژه معلولان کم نبوده و فاصله میان میزها و صندلی‌ها و همچنین فضای دور زدن برای معلولان تنگ نباشد (امیدی فر، 1388 ).

رسولی و نقشینه و حیدری (1393) درمقاله ای تحت عنوان “XML نیازهای آموزشی کتابداران برای ارائه خدمت به کاربران با آسیب بینایی: دیدگاه کتابداران و استادان علم اطلاعات و دانش شناسی ایران ” که هدف آن شناسایی آموزش های مورد نیاز برای پرورش مهارت های کتابداران برای خدمت به کاربران با آسیب بینایی بوده است.

با استفاده از روش تحلیل محتوا، مهارت ها و تخصص های لازم برای کتابداران در قالب 21 مقوله از منابع استخراج شد؛ و سپس با استفاده از پرسشنامه آنلاین، رویکرد کتابداران کتابخانه های نابینایان و استادان رشته کتابداری در ایران بررسی شد.

اکثر کتابداران و همچنین اساتید رشته کتابداری و اطلاع رسانی برنامه های آموزشی موجود را به منظور کسب مهارت های لازم برای ارائه خدمات کتابخانه ای به کاربران با آسیب بینایی کارآمد نمی دانند. حدود 85 درصد کتابداران و 55 درصد استادان با اختصاص یک درس اختصاصی به این موضوع موافق هستند. موضوعاتی که باید در این درس مورد بحث قرارگیرند، اولویت بندی شده اند.

دانشجویان رشته کتابداری نیاز ضروری به آشنایی با مسایل مرتبط با کاربران با آسیب های بینایی و به طور کلی کاربران با معلولیت های جسمانی و روانی دارند. با وجود اینکه در مورد موضوعات مورد نیاز برای آموزش مهارت های مربوطه، فاصله زیادی بین عمل و نظر در رشته کتابداری وجود ندارد؛ اما این فاصله در مورد اختصاص یک درس اختصاصی بیشتر است. همچنین با توسعه فناوری های مختلف در کتابخانه ها، موضوعات مرتبط با آنها بیشتر مورد ترجیح کتابداران و استادان است.

جانسون (2000) در مقاله ای تحت عنوان «کتاب های الکترونیکی ، کتابخانه ها و دسترسی برای نابینایان » به بررسی چگونگی دسترسی کاربران نابینا به کتاب های الکترونیکی پرداخته است .

هرنوون ، مارتین و پاریس (1992) ، نحوه تهیه کتاب های گویا و بریل برای نابینایان و معلولین از کتابخانه ملی و نحوه عملکرد امانت و مبادله بین‌المللی این منابع را مورد مطالعه و توجه قرار دادند .

پینیون – کاترین (1990) ، در مقاله ای تحت عنوان «خدمات صوتی به نابینایان و کم بینایان در کتابخانه های عمومی » نگاهی کامل به خدمات ارائه شده به نابینایان و کم بینایان به وسیله کتاب ها و روزنامه های گویا و نوارهای صوتی دارد.

کرادوک (1998)، در پژوهشی تحت عنوان «کتابخانه های عمومی و ارائه خدمات مجلات و روزنامه های گویا به افراد نابینا و کم بینا » اظهار کرد که کتابخانه ملی بریتانیا در خلال سالهای 1984_ 1983 اقدام به سرمایه گذاری جهت راه اندازی کتابخانه های عمومی نابینایان کرد. نتایج پژوهش نشان داد که فقط تعداد اندکی از کتابخانه های نابینایان در حال حاضر فعال هستند ، همچنین در این پژوهش نگاهی کامل به خدمات ارائه شده به نابینایان و کم بینایان به وسیله کتاب ها و روزنامه های گویا و نوارهای صوتی دارد و هدف وی از این بررسی، بهبود ارائه خدمات کتابخانه ها به نابینایان عنوان شده است .

لوئیز (2004) ، پژوهشی با عنوان «بررسی تجارب افراد نابینا و کم بینا در استفاده از خدمات اطلاعات الکترونیکی ، با توجه به عملکرد این خدمات در کتابخانه های عمومی » انجام داده است . این تحقیق راجع به افراد کم بینایی است که از خدمات اطلاعات الکترونیکی در موقعیت حقیقی زندگی استفاده می کنند . نتایج حاصله نشان می دهد اکثریت پاسخ دهندگان که 23 نفر با 95 درصد بوده اند چگونگی استفاده از خدمات الکترونیک را بیش از یک بار در هفته اعلام کرده اند و 5 نفر با 21/7 درصد توضیح دادند که بیشتر آنها به صورت روزانه از خدمات استفاده کرده اند . و 1 نفر 4/3 درصد استفاده از خدمات الکترونیکی را در حدود هر دوهفته یک بار اعلام کرد .

اینگلن (2008) در پژوهش خود به پدیده نسبتاً جدید کتاب های گویا ، که کتاب های گفتاری هم نامیده می‌شوند، پرداخته است.

رولند (2008) هدف از تحقیق خود را آشنایی اعضای ایفلا از وضعیّت نابینایان، سطح سواد و وضعیّت تعلیم و تربیت آنها، کمبود خدمات، استانداردها و خواسته‌های نابینایان و وضعیّت توزیع مظاهر فناوری مربوط به نابینایان در تعدادی از کشورهای قارّه آفریقا شامل آفریقای جنوبی، کنیا، زامبیا، زیمباوه، نیجریه، سیرالئون، لیبریا و گامبیا اعلام می‌کند.

نیلسون (2005) اعتقاد دارد به علّت عدم درک دقیق مدیران کتابخانه‌ها از مسایل و مشکلات افراد معلول و ناتوان در بسیاری از کشورهای جهان، این افراد نمی‌توانند به نحو مطلوب از کتابخانه‌ها و خدمات آنها استفاده کنند. در این راستا، کار گروه ثابت ایفلا برای خدمات کتابخانه‌ای به افراد ناتوان (LSDP) یک چک‌لیست تهیه کرد تا تمام کتابخانه‌ها بتوانند به عنوان ابزاری عملی برای ارزیابی سطوح فعلی دسترسی به ساختمان، خدمات، مواد و برنامه‌های کتابخانه به افراد معلول و ناتوان از آن استفاده کنند و دسترسی را در مواقع ضروری افزایش دهند.(رشیدپور ،1390)

نوناس چایرات (1999) در تحقیق خود، گزارشی از وضعیت موجود خدمات کتابخانه‏ای ارائه شده توسط کتابخانه نابینایان کالفیلد[8] به عنوان اوّلین کتابخانه‏ نابینایان تایلند به نابینایان و معلولان‏چشمی، ارائه کرده است.

کاندسن (1997) در تحقیق خود بیان می‌کند استفاده از فن آوریهای اطلاعات در سالهای اخیر، تهیۀ کتابهای بریل برای نابینایان را متحوّل ساخته است. در زمینۀ استفاده از فن آوریهای نوین، وزارت فرهنگ نروژ پروژه‌های گوناگونی را برای تهیۀ کتابهای الکترونیکی مورد استفاده نابینایان و کم‌بینایان تهیه کرده است.

فرانکیس (1977) در مقاله خود، فعالیّتهای مؤسسۀ ملّی نابینایان کانادا (CNIB) و خدمات کتابهای گویا و بریل این مؤسسه را بررسی کرده است.(رشیدپور ،1390)

نتیجه گیری مطالعات وتحقیقات مطالعه شده نشان میدهد که :

منابع اطلاعاتی : منابع اطلاعاتی بریل بیشترین منبع مورد استفاده   نابینایان است .( صیامیان،1391 ؛ نوشین فردو همکاران ، 1389) و منابع   اطلاعاتی گویا کمترین منابع اطلاعاتی مورد استفاده آنهااست .( صیامیان ،1391 )

بیشترین منبع مورد استفاده کاربران نابینا و کم بینا، منابع گویا و کمترین منابع، الکترونیکی است .( نوشین فرد و همکاران ،1389 )

ترجیح دادن دانشجویان با آسیبهای بینایی بر استفاده از منابع الکترونیکی ،کافی نبودن منابع کتابخانه ها برای نابینایان و کم بینایان( نوشین فرد و همکاران ،1389 )، عدم رضایت   مراجعین نابینا و کم بینا از منابع موجود ، عدم روز آمدی منابع کتابخانه ها از نظر کیفی و محتوایی تعداد محدود منابع ، نارکارآمدی و ناخوشایندی از وضعیت موجود کتابهای بریل و گویا ( ضیایی،1383) عدم منابع گویا و بریل ، چاپ درشت و الکترونیکی روزآمد (آیت اللهی ،1382 )علامت ها و نشانه های بخش نابینا یان و پایین بودن کیفیت ضبط فایل های صوتی و سرعت کم دسترسی به منابعی که برای   جستجو در بخش مربوطه قرار می گیرد . (فهیم نیا و رسولی ، 1392)

عدم وجود کتاب با چاپ درشت در هیچ کتابخانه ای (بشارتی ،1378) تعداد بسیار کم کتاب ونوار در کتابخانه ها   ( بشارتی ،1387) تهیه کتابهای گویای دیجیتالی استاندارد برای این قشر ،تاثیر بیشتر کتابهای گویا نسبت به کتابهای چاپی برجامعه نابینا و افزایش یادگیری آنها ف دسترسی خوب آنها به منابع   و انتخاب درست منابع مورد نیاز آنها ، اینترنت اولین اولین منبع مورد استفاده آنها و عدم استفاده از برگه دانها و آثار مرجع   و نقش زیاد   اینترنت به عنوان منبع اطلاعاتی   مورد نیاز برای نابینایان و ارائه خدمات خاص پیوسته برای آنها در کتابخانه ها از جمله این موارد هستند. (صیامیان و همکاران ،1392:ص155)

کتابخانه‌های عمومی فرصت رشد تعاملات رفتاری انسانی

ارائه خدمات اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی از اهداف مهم کتابخانه‌های عمومی است، این کتابخانه‌ها با تمام اقشار جامعه در ارتباط هستند و افراد از هر سن، نژاد، طبقه اجتماعی، تحصیلات و … به کتابخانه مراجعه می‌کنند به‌همین دلیل، کتابخانه‌های عمومی نقش آموزشی و تربیتی بزرگی در قبال جامعه خود دارد و باید برای این ایفای نقش هر چه بیشتر تلاش کنند.

فعالیت‌های کتابخانه در محیط فرهنگی اداری انجام می‌شود، این فضای اداری فضای خدمت را به‌وجود می‌آورد؛ به‌طور حتم بر روش انجام وظایف روزانه کارکنان اثر می‌گذارد. در کتابخانه‌هایی که تعهد به خدمت بسیار کم است، فرهنگ اداری می تواند بر اساس ادای تکلیف باشد و کارکنان فقط به انجام موفقیت‌آمیز و مناسب وظایف روزانه توجه داشته باشند، بنابراین باید رضایت مراجعه‌کننده را هدف اصلی قرار داد و هم مدیریت و هم کارکنان انرژی و فعالیت‌های خود را در جهت هدف مذکور هدایت کنند.

خدمت خوب به مراجعه‌کننده جنبه‌های مختلفی دارد: اطلاعات دقیق، خدمات‌دهی آسان، پاسخگویی سریع، کتابداران خوش اخلاق و … برای پاسخگویی موفق به نیازها و خواسته‌های مراجعه‌کننده، و وجود حس همدلی ضروری است. اگر خود را به‌جای مراجعه‌کننده بگذاریم می توانیم خدمتی کارآمد انجام دهیم. تلاش جهت کشف نیازهای مراجعان چه بیان شده باشد و چه نه،به طور مستقیم به ارتباط مربوط می‌شود، بنابراین کتابدار باید دقت کند احساسات منفی یا تدافعی خود را هنگام پاسخگویی به خواسته‌های مراجعان به طور مثبت بیان کند. در کتابخانه‌هایی که اخلاقیات کتابداری قوی است، کارکنانی وجود دارد که در عین اعتقاد به ارائه خدمات از مراجعه‌کننده حمایت می‌کند. در واقع، کتابداران باید بیاموزند که چگونه با مردم ارتباط برقرار کنند و جهت تحکیم و تداوم این ارتباط بکوشند. این وجه معنوی خدمات است که محرک حقیقی است و به خدمت به مراجعه‌کننده روح می‌بخشد و کتابدار باید از روی میل و احساس و افتخار به انجام وظایف خود به مردم خدمات‌رسانی کند. کتابخانه‌ای که کتابداران آن روحیه بالایی دارند، محیط مثبت و سرشاری است که ناخوداگاه سبب جذب مردم خواهد شد.(باقری، 1392)

جایگاه کتابخانه های عمومی در ارائه خدمات مرجع به نابینایان

نیازهای اطلاعاتی گروه های خاص جامعه نیزهمچون سایر مردم برحسب سن و گسترش سطح آگاهی آنها متفاوت است .این افراد ممکن   است به سبب برخی نارسایی ها ، به منابع ویژه ای نیازداشته باشند .برای ارائه خدمات به گروه های خاص، علاوه برخدمات معلول کتابخانه،بخش مرجع نیز باید برای هر گروه، متناسب با تواناییها ونیازهای اطلاعاتی ،مواد لازم را فراهم کند. ( میرحسینی ،1381:ص770)

دسترسی به اطلاعات یکی از مهمترین حقوق انسانی است. این مسئله موجب میشود که افراد بطور فعال دریک جامعه دموکراتیک ،مشارکت کنند و بطور کامل از حقوق خود استفاده کنند. جامعه ای که اطلاع رسانی در آن به خوبی انجام نگیرد یا اینکه اطلاع رسانی را به یک گروه خاص محدود کند در دراز مدت به جامعه ای غیردموکراتیک بدل می شود. بنابراین همه شهروندان باید به اطلاعات دسترسی داشته باشند که آنهارا قادر به مشارکت درجامعه خود کند. (تودارو،2005،ص253-254 به نقل از اشرفی ریزی و کاظم پور،1388:ص163)

کتابخانه به ارائه خدمات به معلولان می پردازد زیرا رسالت یک کتابخانه است و کتابدار به عنوان   یک اطلاع رسان،به فراهم آوری خدمات دسترس پذیر علاقه مند است. ( ونتیس،2002 به نقل از اشرفی ریزی و کاظم پور،1388:ص163)

به عبارتی خدمات کتابخانه ها برای معلولان به این منظورطراحی می شود که به افراد معلول   برای برخورداری از زندگی لذت بخش ، پی بردن استعدادها و تواناییهای فردی و ایجاد علاقه در آنها همچنین به اشتغال درحرفه های مختلف کمک کند و معلولان را برای کسب استقلال فردی تشویق کند.( میر حسینی ،1381:ص272)

بدین ترتیب طبق یک اصل اساسی ، خدمات کتابخانه باید براساس دسترسی برابر به مواد کتابخانه برای همه فراهم وعرضه شود.

بیانیه یونسکو درباره خدمات ویژه کتابخانه میگوید :”خدمات ویژه و مواد کتابخانه ای باید به استفاده کنندگانی که به هر دلیلی نمیتوانند از خدمات عادی استفاده کنند ارائه گردد”. این بیانیه خود نشانگر اهمیت و جایگاه کتابخانه ها در ارائه خدمات به معلولان است .(جیل،1383:ص26-43،به نقل ازاشرفی ریزی و کاظم پور،1388:ص163)

افراد معلول نه منفعل هستند و نه یکسان بلکه انسان هایی پویاو مراجعانی با نیازهای فردیو استعدادهای متفاوت هستند . منابع معمولی کتابخانه(کتابها،مجلات و نشریات چاپی عادی)نمیتوانند نیازهای آنها را برطرف سازند ،بنابراین وظیفه کتابخانه این است که تجهیزات و منابع قابل استفاده برای آنها را فراهم آورد. کارشناسان تخمین زده اند که تنها پنج درصد از انتشارات جهان در شکلهای جایگزین و دسترس پذیر برای افرادی که نمی توانند از شکل چاپی آنها استفاده کنند وجود دارد.بنابراین کتابخانه ها باید مواد خواندنی به اَشکال انطباق پذیر بانیازهای معلولان را فراهم سازند.(اپ ،2006 :ص413، به نقل ازاشرفی ریزی و کاظم پور،1388:ص164)

ازسال 1980 بسیاری از کتابخانه ها سعی در بهبود وضعیت منابع وخدمات ارائه شده به معلولان داشته اند .در این میان ،فن آوری وچاپ   الکترونیکی نقش اساسی برعهده داشته است به طوریکه بخش ویژه ای از کتابخانه ها به این وسایل اختصاص یافته است .

استفاده از چاپ الکترونیکی،دستیابی به کتابخانه رابه ویژه   برای معلولانی که استفاده از چاپ   کاغذی برایشان دشوار است آسان تر می کند .هم اکنون کتابخانه ها می توانند از چاپ الکترونیکی برروی صفحه فشرده ، فهرست های   پیوسته ،مجلات و روزنامه های الکترونیکی با   کاربرد   فن آوریهای کمکی استفاده کنند . (میرحسینی ،1381:ص773)

ابزارها و فن آوریهای مورد استفاده :

نبودن ابزارها ی ویژه برای نابینایان ، مهمترین مانع برای دسترسی نابینایان به اطلاعات مورد نیازشان است .(صیامیان،1391 ) استفاده بسیار کم از تجهیزات و فن آوری ها( فرقانی ، 1390) بهره مندی استفاده از رایانه،بیشترین ، پادکست ها و ود کست ها، کمترین ابزارهاو فن آوریهای مورد استفاده توسط نابینایان است.(صیامیان،1391 )

استفاده کم ازرایانه در کتابخانه ها ، برای چاپ بریل با سرعت بیشتر(بشارتی ،1378) وضعیت مطلوب تجهیزات دیداری وشنیداری و تجهیزات ساختمانی( خسروی و خسروی ،1389) رضایت بسیار کم پاسخگویان از نرم افزار مخصوص نابینایان و شبکه امانت بین کتابخانه ای و اطلاع نابینایان از ابزارهاوفن آوریهای ویژه برای آنها در کتابخانه ها ازجمله نتایج سایر مطالعات بوده است.( صیامیان، 1392: ص155)

نقش کتابداران و تامین کنندگان اطلاعات

بیشترین رضایت از رفتار کتابداران (فرقانی و همکاران ،1390 ) حساب باز کردن کاربران نابینای کتابخانه ها روی ارتباطات انسانی با کتابداران ، وقت گذاشتن کتابداران برای آنها ، برخورداری کاربران نابیناو کم بینا از راهنمایی و مشاوره کتابداران در دسترسی به اطلاعات مورد نیاز( نوشین فرد و همکاران ، 1389) مهارت بالای کارکنان کتابخانه ها برای پاسخگویی و یا رس دریازیابی منابع و اطلاعات مورد نیاز نابینایان ، تسلط بسیارکم کارکنان در استفاده ازمنابع بریل ، اعتماد به پزشکان عمومی کلیدی محرک برای جستجوی اطلاعات . ( صیامیان،1392: ص156)

کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی نابینایان با هدف رفع نیازهای اطلاعاتی نابینایان و نیمه بینایان، گسترش فرهنگ و ارتقای علم و دانش، و ایجاد امکانات و شرایط مناسب برای پر کردن اوقات فراغت آنان به‌وجود می‌آیند.

طبق تعریف بین‌المللی، نابینا کسی است که میزان دید او کمتر از یک دهم و نیمه بینا کسی است که میزان دید او بیشتر از یک دهم است و با استفاده از وسایل کمکی (عینک) میزان دید او حداکثر به سه دهم برسد.( ارجمند و تیموری‌خانی   ، 1380 )

در دی ماه 1372 مجمع عمومی سازمان ملل متحد، قواعد استاندارد فراهم‌سازی امکانات برابر برای معلولان را به تصویب رساند. بندهای 5 و 10 این مصوبه به صراحت دولت‌ها را مسئول ارائه خدمات اطلاع‌رسانی و دسترس‌پذیر کردن خدمات و منابع اطلاعاتی برای گروه‌های مختلف معلولان از جمله نابینایان معرفی می‌کند (بشارتی ،1378:ص 50، 52).

رضایت زیاد نابینایان از خدمات کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی و آموزش ارائه شده توسط آنها (صیامیان ،1391)

رضایت زیاد مراجعین ازخدمات عمومی کتابخانه ها و همچنین خدمات مرجع تلفنی و پستی کتابخانه ها ، رضایت بیش از 50 درصد ازمراجعه کنندگان نابینا و کم بینای کتابخانه ملی از ارائه خدمات این بخش از مچموعه کتابخانه از نظر کیفی و محتوایی که تاحدودی تامین کننده نیازهای اطلاعا تی اعضا است .(خسروی و خسروی ، 1389 )

تامین فقط یک بخش ناچیزی از نیازهای اطلاعاتی برای مراقبت اجتماعی و تندرستی افراد با آسیب بینایی،عدم توجه به نیازهای ویژه آنها   به صورت کامل نه توسط کتابخانه و نه خدمات جدید و نه سیستم های محیط دیجیتال ، نبود بودجه کتابخانه های دانشگاهی در تامین منابع اطلاعاتی برای دانشجو یان نابینا ، نبود فهرست های گویا و بریل و ویدئویی درهیچ یک از کتابخانه های دانشگاهی ایران و فهرست نویسی محدود کتابهای بریل و ویدئویی .(بشارتی ،1378 )

کتابخانه‌ها و مراکز فرهنگی نابینایان در ایران

نخستین مدرسه برای نابینایان و نگهداری آنها در 1342 توسط محمد خزائلی تحت‌عنوان “مجتمع نابینایان دکتر خزائلی” تأسیس شد. در 1350 دولت بودجه مستقلی برای این مدرسه درنظر گرفت. در همین سال “سازمان ملی رفاه نابینایان” تأسیس شد که وظیفه تهیه و توزیع کتاب‌های گویا و بریل را نیز برعهده داشت. پس از تأسیس سازمان بهزیستی کشور، خدمات مربوط به کودکان نابینا به اداره کودکان استثنایی وابسته به وزارت آموزش و پرورش، و رسیدگی به امور مربوط به نابینایان بزرگسال به “سازمان ملی رفاه نابینایان” واگذار شد که در همین زمان به “سازمان بهزیستی نابینایان رودکی” تغییر نام یافته بود. این مرکز وظیفه هماهنگی فعالیت‌های فرهنگی از جمله کتابخانه‌ها را برعهده دارد (ارجمند،1371: ص73-77).

مهم‌ترین کتابخانه‌های نابینایان در ایران عبارتند از:

1. کتابخانه رودکی. کتابخانه رودکی که بزرگ‌ترین کتابخانه ویژه نابینان در ایران است، در 1352 به طوررسمی فعالیت خود را آغاز کرد. کتابخانه رودکی تنها کتابخانه در ایران است که به نابینایان شهرستان‌ها نیز ارائه خدمت می‌کند. این کتابخانه دارای چهار بخش است: الف) کتابخانه عادی؛ ب) کتابخانه بریل؛ ج) کتابخانه گویا؛ و د) چاپخانه. در کتابخانه عادی، که مساحت آن تنها 35 متر‌مربع است، کتاب‌ها عمدتا برای بدل شدن به بریل و گویا، استفاده کارکنان بینا، و گاه امانت به نابینایان تهیه می‌شوند. کتابخانه بریل 56 متر‌مربع است که در آن 2321 جلد کتاب بریل در 852 عنوان وجود دارد. مساحت کتابخانه گویا 108 متر‌مربع است. در این کتابخانه20076 حلقه نوار در 1818 عنوان وجود دارد. تکثیر تمام نوارهای درسی نابینایان بر عهده این کتابخانه است. استودیوی ضبط کتاب‌های گویا با کمک سازمان صداوسیما راه‌اندازی شده است. در چاپخانه کتابخانه نیز کتاب‌های بریل چاپ و تکثیر می‌شود. ( ارجمند و تیموری‌خانی ، 1380)
2. کتابخانه “مؤسسه آموزشی خمینی (ره)”. کتابخانه گویای مؤسسه آموزشی خمینی در 1369 تأسیس شد. تعداد کارمندان آن 5 نفر و تعداد منابع آن11000 حلقه نوار است.
3. کتابخانه “مجتمع نابینایان دکتر خزائلی”. این کتابخانه در 1342 تأسیس شد و 600 جلد کتاب بریل و 423 حلقه نوار دارد.
4. کتابخانه “مجتمع آموزشی نابینایان شهید محبی”. این کتابخانه در 1343 در تهران تأسیس شد. در حدود 32 از کتاب‌های درسی کل کشور در این کتابخانه به خط بریل چاپ می‌شود. موجودی این کتابخانه 7000 جلد کتاب بریل و 5000 حلقه نوار است.
5. کتابخانه “مؤسسه استثنایی عصای سفید”. این کتابخانه در 1369 در تهران تأسیس شد و 3 نفر کارمند دارد. موجودی آن 500 جلد کتاب بریل و 350 حلقه نوار است.
6. کتابخانه “مؤسسه نهادگذاری مطالعات علمی و پژوهشی گویا (خندق)”. این مؤسسه،مؤسسه‌ای غیر‌انتفاعی برای ضبط کتاب‌های گویا برای دانشجویان و فارغ‌التحصیلان نابینااست که در 1369 تأسیس شد. شعبه‌های آن در شهرهای اهواز، اصفهان، و شیراز دایر است. موجودی کتابخانه این مرکز 2500 حلقه نوار در 1200 عنوان است.
7. کتابخانه “مرکز تحقیقاتی بنیاد جانبازان”. این مرکز عهده‌دار تهیه و ارائه کتاب‌های گویا به کسانی است که در جنگ تحمیلی نابینا شده‌اند. موجودی کتابخانه آن در حدود 500 عنوان کتاب گویاست. ( ارجمند و تیموری‌خانی ، 1380 )

در تهران کتابخانه‌های دیگری نیز به افراد نابینا خدمات ارائه می‌دهند؛ از آن جمله می‌توان به بخش نابینایان کتابخانه حسینیه ارشاد (1359)؛ بخش نابینایان کتابخانه شهید بهشتی (1372)؛ بخش نابینایان کتابخانه شورای کتاب کودک (1341)؛ کتابخانه مجتمع آموزشی نابینایان دخترانه نرجس (1356)؛ کتابخانه مجتمع دخترانه حضرت عبدالعظیم (1374)؛ کتابخانه مجتمع توانبخشی نابینایان خزانه (1370)؛ و کتابخانه نابینایان دانشگاه الزهرا اشاره کرد. در کتابخانه ملی ایران نیز تالاری به خدمات ویژه اختصاص یافته و کتاب‌های گویا و بریل را در اختیار نابینایان قرار می‌دهد. به‌جز مراکز یاد شده در استان تهران در اکثر مراکز استان‌ها کتابخانه‌هایی به نابینایان اختصاص دارد که از آن جمله می‌توان به کتابخانه نابینایان: شهرهای ارومیه، اصفهان، اهواز، بندرعباس، تبریز، رشت، همدان، زاهدان، زنجان، سمنان، شاهرود، شهرکرد، شیراز، کرمان، کرمانشاه، گرگان، و مشهد اشاره کرد. مثلا در شیراز، درکتابخانه ملی پارس (شهید دستغیب فعلی) یک بخش خدمات به نابینایان از 1372 راه‌اندازی شده، که به‌کار تولید کتاب‌های بریل و ارائه خدمت به نابینایان در سطح استان فارس و کهگیلویه و بویراحمد می‌پردازد. نابینایان در سطح استان به این بخش معرفی می‌شوند و کتاب‌های بریل برایشان پست می‌شود. پست ایران، طبق تعهد بین‌المللی، به رایگان کار انتقال منابع را از کتابخانه و بالعکس انجام می‌دهد. ( ارجمند و تیموری‌خانی ، 1380 )

در کشور ما خدمات کتابخانه‌ای به نابینایان سابقه‌ای چندان طولانی ندارد و با گذشت بیش از چهل‌سال از تأسیس نخستین مرکز آموزشی مخصوص نابینایان، به‌علت عدم برنامه‌ریزی صحیح در این مورد هنوز در هیچ‌کدام از مراکز آموزشی، کتابخانه‌ای که بتواند نیازهای مربوط را تأمین کند، موجود نیست و مراکزی که به تهیه مواد و ارائه خدمات کتابخانه‌ای به این گروه اشتغال دارند، به‌علت عدم برخورداری از تجهیزات و نیروی متخصص و عدم ارتباط با مراکز بزرگ فرهنگی نابینایان در خارج از کشور جهت استفاده از تجارب و تخصص آنها، نتوانسته‌اند وظیفه خود را به خوبی ایفا کنند. ( ارجمند و تیموری‌خانی ، 1380 )

از سویی استقرار کتابخانه‌های نابینایان تنها در مراکز استان‌ها، دستیابی نابینایان به آنها را بسیار مشکل و در مواردی غیر‌ممکن ساخته است. خوشبختانه، امروزه در ایران کار سخت‌افزاری رایانه‌ای در کتابخانه‌ها برای نابینایان در اکثر استان‌ها انجام شده و به زودی فعالیت نرم‌افزاری یعنی تهیه برنامه‌های مدون و منظم الکترونیکی پایان می‌پذیرد تا هر نابینایی در هر استانی از کشور بتواند از طریق شبکه به مرکز کتابخانه رودکی وصل شود و از امکانات آن بهره گیرد .

ارائه خدمات کتابخانه‌ای به نابینایان و کم‌بینایان، یکی از پر چالش‌ترین وظایف کتابخانه‌ها و کتابداران است. در دورانی که حجم اطلاعات موجود در جهان به سرعت افزایش می‌یابد، توجه به نیازهای اطلاعاتی این گروه برای جلوگیری از عمیق‌تر شدن شکاف ناشی از “محرومیت اطلاعاتی” میان بینایان و نابینایان در زمره تعهدات حرفه‌ای کتابداران تمام کتابخانه‌ها به‌شمار می‌رود. از این گذشته، بیانیه‌ها، مقررات، و آیین‌نامه‌های بین‌المللی تدوین شده از سوی سازمان‌های جهانی مانند سازمان ملل متحد، یونسکو، و ایفلا همواره بر حقوق برابر معلولان با سایر شهروندان و نقش محوری دولت‌ها در فراهم‌سازی امکانات کتابخانه‌های برابر تأکید می‌ورزند. در عین حال پیشرفت‌های فناورانه و ابعاد گسترده نظام‌های اطلاع‌رسانی الکترونیکی، افق‌های جدیدی را بر روی نابینایان گشوده و حجم و دامنه مواد و اطلاعات قابل دسترس برای این گروه را متحول ساخته است. فن آوریهای موجود در زمینه نظام‌ها و شبکه‌های رایانه‌ای امکان تهیه متون، اطلاعات، و داده‌های کتابشناختی را در انواع قالب‌های جایگزین چاپ (بریل، گویا، چاپ درشت) فراهم می‌کند. بنابراین، لازم است از این ابزارها و امکانات به نفع کاربران نابینا بین کتابخانه‌ها به‌گونه‌ای بهره‌گیری شود که طیف وسیعی از خدمات برای آنان دست‌یافتنی و قابل استفاده باشد. ( ارجمند و تیموری‌خانی ، 1380 )

کتابخانه‌ها موظفند امکان دسترسی کاربران نابینا و کم بینا به منابع و اطلاعات موردنیاز را در حداقل زمان، در شکل و قالب مناسب، و به تعداد لازم فراهم کنند. برای تحقق بخشیدن به این امر و استفاده هر چه بیشتر از منابع و امکانات موجود، لازم است خدمات کتابخانه‌ای به نابینایان با برنامه‌ریزی حساب شده و بر اساس اصل همکاری و مشارکت سازمان یابد. لازم است مناسبات و همکاری‌های مطلوب با مشاوران متخصص و سازمان‌های ملی و منطقه‌ای به‌گونه‌ای برقرار شود که تمام کتابخانه‌ها بتوانند طیف گسترده‌ای از خدمات کتابخانه‌ای را به کاربران نابینا و کم بینای خود عرضه کنند. در عین حال لازم است برای ارائه خدمات اطلاع‌رسانی و مدرک‌رسانی مناسب به این گروه روش‌های متنوع و احیانا متفاوتی به‌کار گرفته شود و ابتکارات و نوآوری‌های کتابخانه‌ها و کتابداران در این زمینه مورد تشویق و حمایت قرار گیرد (تعاونی،1379: ص1، 2، 42).

خدمات عمومی برای نابینایان درکتابخانه

خدمات عمومی کارهایی است که کتابخانه به طور مستقیم برای اعضا و مراجعان خود به منظور علاقه مند کردن مردم به کتابخانه و کتابخوانی در داخل و خارج از کتابخانه عرضه می دارند در واقع تلاش پیش بینی شده ای است با هدف بهره گیری مفید و صحیح از امکانات و مجموعه کتابخانه برای تامین نیازهای اطلاعاتی جامعه ، بهبود اوقات فراغت افراد و همچنین ایجاد و حفظ تفاهم و هماهنگی دو سویه میان کتابخانه و استفاده کنندگان که به شکل های مختلف و متداول مانند : امانت ، کار مرجع و پاسخگویی و … صورت می گیرد .

هدف خدمات عمومی در واقع ایجاد هماهنگی با هدف نسلی است که برای رویارویی صحیح با پدیده های مختلف اجتماعی و نو آوری های عصری که به آن تعلق دارد نیازمند است که با انواع میراث فرهنگی مکتوب ، یافته های تحقیقاتی نوشته شده ، منابع مآخذ موجود و قابل دسترسی آشنا شود و به منظور دریافت نکته ها و آگاهی های لازم بخواند ، بررسی کند و بهره مند شود . ( عمادخراسانی ، 1382، ص 27)

از آنجا که نابینایان همچون سایر اقشار جامعه طبق اصل برابری انسانها باید از فرصتهای برابر با سایر اقشار جامعه بهره مند شوند و با توجه به اینکه تعداد نابینایان در جهان نزدیک به 38 میلیون نفر تحمین زده شده است و شمار این افراد در کشور ما حدود 160 هزار نفر است. و جمعیت نیمه نابینایان نیز حدود 700 تا 900 هزار نفر تخمین زده شده است . مسئولین جامعه باید برای این افراد که تعداد آنها در جامعه کم نمی باشد. چاره ای بیندیشند . زیرا نابینایان اگر همچون سایر افراد از خدمات ویژه آموزش و پرورش بهره مند شوند می توانند به دانشگاه راه یابند و درحوزه های مختلف علمی ،‌فرهنگی و هنری به فعالیت مشغول شوند.

در بسیاری از موارد نابینایان با مشکلات زیادی مواجه هستند که ناشی از عدم داشتن فرهنگ مناسب افراد جامعه با این قشر از جامعه است و بیشتر اقشار جامعه وارگانها به دلیل دید منفی که نسبت به نابینایان دارند نسبت به استخدام و یا همکاری با این افراد سر باز می زنند. حال برای از بین بردن این تبعیضات اجتماعی علیه نابینایان باید به اعتلای سطح اندیشه و فرهنگ وجامعه بپردازیم و این امر با کمک رسانه های ارتباط جمعی امکان پذیر است. از طرف دیگر با ارتقای سطح دانش و فرهنگ نابینایان می توانیم این قشر از افراد را بسیار تواناتر به مردم بشناسانیم که آنها نیز بتوانند مانند سایر افراد جامعه در رشته های مختلف بشری فعالیت کنند و برای جامعه خود مفید باشند. یکی از راههای ارتقای سطح دانش نابینایان ، استفاده این عزیزان از کتابخانه ها ومراکز اطلاع رسانی ویژه است .

اهمیت و کاربرد خدمات عمومی برای نابینایان در کتابخانه های عمومی

خدمات عمومی علاوه بر این که موجب شناساندن کتابخانه ها در جامعه مربوط متشکل از هر طبقه و قشری می شود و با این شناسایی ، تعداد اعضا و مراجعان به کتابخانه ها نیز افزایش می یابد . در کار انتخاب صحیح و تهیه مجموعه مناسب کتابخانه نیز تاثیر به سزایی دارد . زیرا از این طریق می توان ، خواسته ها ، هدفها و نگرشهای مراجعان و استفاده کنندگان را دریافت و در پی آن برنامه ها ی دراز مدت کتابخانه را مبتنی بر نیازهای روز‌آمد آنان و اولویتها ی مورد نظر تهیه و تنظیم نمود . (عمادخراسانی ، 1382، ص 28)

امروزه معلولین را به علت ناتوانی جسمی یا ذهنی آنها – مطرودین جامعه نمی دانند . ارگانها و نهادها ی جامعه وظیفه خود می دانند به این افراد کمک و یاری کنند و کتابخانه ها از مهمترین نهادهایی هستند که می توانند به این افراد خدمت کنند .

نیاز اطلاعاتی دانشجویان معلول برای تحقیقات و گزارشهای دانشگاهی ، مساوی و معادل نیازهای دانشجویانی است که از توانایی جسمی کاملی بر خوردارند . اما فقط نیاز به کمک ویژه و خاص دارند که آن نیز بر عهده کتابدار مرجع است که باید برای ارائه خدمات به مراجعه کننده معلول، آموزش لازم را ببیند و کار با معلولین را دوست داشته باشد – آن چنان که مراجعه کننده فوق احساس نکند که به او ترحم می کنند و یا ارائه خدمات به او موجب آزار روحی کتابدار است .(مرادی ، نوراله . ص 13-12)

اینجااست که اخلاق کتابدار و خدمات کتابدار مرجع تجلی می یابد و ارزش و قرب این جایگاه در جامعه به منصه ظهور می رسد خواننده ، مراجعه کننده نابینا به کتابخانه گویای این واقعیت است که محدودیت منابع مناسب برای نابینایان که باید به خط بریل و یا چاپ درشت ( مخصوص افراد کم بینا ) و یا بر روی محمل های شنیداری و یا ترکیبی از این دو باشد ، آنان را در دسترسی به اطلاعات و همگامی با دیگر اقشار اجتماع ناکام می گذارد این ناکامی زمانی قابل درک می شود که به تفاوت میان یک فرد بینا با یک فرد نابینا در کسب اطلاعات دقت بیشتری کنیم ، یک فرد با دید طبیعی با دیدن یک تصویر می تواند اطلاعات بسیاری را دریافت کند ، حتی پس از دیدن یک تصویر می تواند درباره آن یک داستان بسازد ، اما یک فرد نابیناو یا کم بینا از چنین نعمتی محروم بوده و باید از سایر افراد کمک بگیرد . تمامی موارد دیگر مبَیّن این نکته است که کتابخانه های عمومی به عنوان مراکز اطلاع رسانی غیر انتفاعی با هدف ارائه خدمات مفید به مراجعه کنندگان می توانند با غنی سازی و دسترسی آسان به منابع و محمل های اطلاعاتی در حداقل زمان ممکن ، تعیین سیاست و راهکارهای لازم جهت فراهم آوری منابع ، نهادی با اهداف عالیه در تعالی فرهنگ مطالعه و اطلاع رسانی برای قشر نابینا معرفی گردد . اما اگر منابع موجود در کتابخانه ها متناسب با نیازهای نابینایان و کم بینایان نباشد میتوان گفت که کتابخانه در ایفای رسالت خویش ناکام مانده است . هرگز نباید تشابه نیازهای اطلاعاتی نابینایان را با افراد عادی فراموش کرد و تهیه تعدادی کتب بریل و معدودی نوار و سی دی با محتوای سطحی و ابتدایی را به عنوان تهیه منابع اطلاعاتی مخصوص نابینایان به شمار آورد .ضرورت ارائه یک برنامه دقیق و مناسب در فراهم آوری منابع مخصوص نابینایان و کم بینایان ، زمانی ضرورت می یابد که کمبود امکانات و منابع با کمبود تجهیزات بهره گیری از این منابع در هم آمیخته و عدم توانایی و آموزش نابینایان در استفاده از آنها نیز لحاظ گردد .(رضوی اصل ،1386 ) در برنامه ریزی جهت تهیه منابع و تجهیزات مورد نیاز نابینایان و کم بینایان ، باید در رأس تمامی موارد ، تناسب منابع و تجهیزات را با نیازهای مراجعه کنندگان در نظر گرفته و منابع مورد نیاز و علاقه آنها را تهیه کرد . یک نابینا علاوه بر مجموعه کتب بریل و چاپ درشت باید به منابع گویا و الکترونیکی نیز دسترسی داشته باشد .

آموزش دسترسی به منابع توسط نابینایان

کتابخانه باید به عنوان یک مرکز سواد آموزی و خود آموزی ، در مسیر بهبود سطح سواد نابینایان عمل کرده و نحوه استفاده از کتابخانه و منابع را به آنها آموزش دهد . برای بهره گیری از تجهیزات و یا ابزارهای ویژه نابینایان و کم بینایان از قبیل رایانه های مجهز به برنامه های گویا سازی ، رایانه های برجسته نگار ، مونیتورهای لمسی ، درشت نمای الکترونیکی عینک تلسکوپی ، ذره بین و … می توان از جمله برنامه های آموزشی کتابخانه های عمومی باشد . این آموزش می تواند شامل مراجعه کنندگان نابینا و کم بینا ، والدین مربیان و حتی کتابداران کتابخانه باشد . امروزه طراحی و تولید نرم افزار کتابخانه سپید با فراهم کردن امکانات یک کتابخانه الکترونیکی بریل فارسی و گسترش شبکه آن برای تمام نابینایان سراسر کشور امکان افزودن کتب جدید به مجموعه های نابینایان ، تبادل کتاب و غنی سازی مراکز اطلاعاتی را برای روشندلان فراهم می کند . فراهم کردن امکانات مطالعاتی برای نابینایان فرصتی مناسب جهت برابر سازی موقعیت ها و گسترش نشر الکترونیک ، جایگزینی مناسب جهت مکتوبات بریل در تمامی زمینه ها برای علاقمندان خواهد بود .

از دیگر امکانات رایانه ای می توان استفاده از رایانه برجسته نگار ویژه نابینایان را نام برد که قابلیت نصب نرم افزارهای نوید با 100 جلد کتاب گویا و نرم افزار قرآن کریم ، با صوت و معنی و قابلیت تکرار جهت حفظ برای نابینایان و همچنین امکان نصب اینترنت و استفاده از کلیه روز نامه ها ی کثیر الانتشار کشور را دارا است .(فصلنامه اطلاع رسانی ،دوره 19، شماره اول ودوم ، 1382، ص 50)

این اقلیت که ناخواسته مُهر معلولیت بر پیشانی شان نشسته است قشر تاثیرگذاری درجوامع هستند به گونه ای که در سی و پنجمین نشست شورای اجتماعی کشور مورخ بیستم تیر ماه 1384 پیش بینی شد که جامعه نابینای کشور سهم سه درصدی در همکاری با موسسات و سازمان ها داشته باشند. گذشته از اعلام این نظر از سوی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی ، مبنی بر عدم حصول پیشرفتی در اجرای این مصوبه ، باید دقت داشت که پنج هزار و 246 نفر دانش آموز نابینا تحت پوشش برنامه توان بخشی به تحصیل می پردازند و هفتصد و 89 نفر دانش آموز نابینا به دنبال آموزش عالی رفته اند که از این میان 226 نفر در دانشگاه های پیام نور به تحصیل اشتغال دارند که می بایست خود درس خوانده و در صندلی امتحان با دیگران به رقابت بپردازند. با این که دانشجویان نابینا امکانات بسیاری را نسبت به گذشته در اختیار دارند ، اما متاسفانه هنوز هم با محدودیت های بسیاری مواجهند و درمقایسه با دانشجویان بینا که با سهولت بیشتری دسترسی به منابع دارند ، دچار مشکل هستند. حلقه های واسطی که در راه تهیه ، تجهیز ، آموزش و استفاده از منابع مطالعاتی برای نابینایان وجود دارد ، به خوبی تکمیل نمی شوند . در نتیجه کارها در مراحل ابتدایی می ماند و نتیجه مطلوبی گرفته نمی شود. بنابراین خدمات دانشگاهی به نابینایان به درستی صورت نمی گیرد. چراکه کتابداران دانشگاهها آموزش لازم را ندیده اند و کتابخانه ها هم تجهیزات ومکان مناسبی برای این گروه ندارند. البته بعضی از دانشگاه ها به مانند دانشگاه تهران و احیانا علامه طباطبایی و الزهرا برای بچه های نابینا تجهیزاتی در نظر گرفته اند. ولی در تهیه تجهیزات ، مدیریت درستی اعمال نمی شود. پرواضح است که باید تمامی دانشگاه ها به رایانه های مخصوص مجهز شوند ، یا این امکان بوجود آید که از طریق یک نظام بیمه و یا تامین اجتماعی ، رایانه هایی مخصوصی در اختیار افراد نابینا قرار بگیرد . همان طور که می بایست تجهیزات نرم افزاری و سخت افزاری دوباره برای این افراد نوسازی شود. این کار می تواند استقلال بیشتری را برای این قشر در پی داشته باشد تا بیشتر تلاش کرده و بتوانند نقش خود را در پیشرفت جامعه ایفا کنند .

راهکارهای افزایش سطح دسترسی نابینایان و کم بینایان به اطلاعات

هر فرد در طول زندگی روزمره به تهیه اطلاعات گوناگون احتیاج دارد و برای برطرف کردن این نیاز به راه های مختلفی متوسل می شود.افراد به دلایل مختلف به اطلاعات نیاز دارند،برای مثال، آنان ممکن است جهت سرگرمی و تنویر افکار به مطالعه روزنامه ها،مجلات وکتابها مبادرت ورزند،به گشت وگذار در اینترنت بپردازند و رادیو گوش بدهند یا تلویزیون ببینند. به هرحال اطلاعات انسان را در حل مسئله و تصمیم گیری صحیح کمک می کند و بهترین اطلاعات،اطلاعاتی است که مرتبط،کامل،صحیح وجاری باشد. (مهراد و کلینی،1387)

کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی نابینایان با اهدافی چون: رفع نیازهای اطلاعاتی نابینایان و نیمه بینایان ،گسترش فرهنگ و ارتقاء علم و دانش و ایجاد امکانات و شرایط مناسب برای پرکردن اوقات فراغت آنان بوجود می آیند.اما با وجود حجم وسیع اطلاعات قسمت اندکی ازآن در اختیار نابینایان و کم بینایان قرار گرفته و موجب شکاف اطلاعاتی میان روشندلان و افراد سالم می شود. بدین ترتیب این گروه بهترین تفریح خود یعنی مطالعه را به دلیل عدم دسترسی به منابع اطلاعاتی از دست می دهند.

—امروزه معلولین را- به علت ناتوانی جسمی یا ذهنی آنها- مطرودین جامعه نمی دانند.ارگانها و نهادهای جامعه وظیفه خود می دانند به این افرادکمک و یاری کنند و کتابخانه ها از مهمترین نهادهایی هستند که میتوانند به این افراد خدمت کنند.(مرادی ،1372)

دسترسی به اطلاعات روزآمد می تواند در لحظه لحظه زندگی انسانها اثرگذار باشد و از طرفی نگرش بنیادین دنیای جدید بر پایه نگرش برابری انسانها استوار است.اساس توسعه این است که جامعه پذیرای اندیشه برابر شود و نهادهای اجتماعی با این اندیشه همگام شوند.

اگر منابع موجود در کتابخانه ها متناسب با نیازها ی نابینایان و کم‌ بینایان نباشد می توان گفت که کتابخانه در ایفای رسالت خویش ناکام مانده است.هرگز نباید تشابه نیازهای اطلاعاتی نابینایان را با افراد عادی فراموش کرد و تهیه تعدادی کتب بریل و محدودی نوار و سی دی با محتوای سطحی و ابتدایی را به عنوان تهیه منابع اطلاعاتی مخصوص نابینایان به شمار آورد.ضرورت ارائه یک برنامه دقیق و مناسب درفراهم آوری منابع مخصوص نابینایان ،زمانی مشخص می شود که کمبود امکانات و منابع با کمبود تجهیزات بهره گیری از این منابع درهم آمیخته و عدم توانایی وآموزش نابینایان در استفاده ازآنها نیز لحاظ گردد. .(رضوی اصل ، 1386 )

در برنامه ریزی جهت تهیه منابع و تجهیزات مورد نیاز نابینایان و کم‌بینایان،باید در رأس تمامی موارد،تناسب منابع و تجهیزات را با نیازهای مراجعه کنندگان در نظرگرفته ومنابع مورد نیاز وعلاقه آنها را تهیه نمود.یک نابینا علاوه بر مجموعه کتب بریل وچاپ درشت باید به منابع گویا و الکترونیکی نیز دسترسی داشته باشد. (تعاونی، 1379)

ارائه خدمات کتابخانه ای به نابینایان و کم بینایان،یکی از پرچالش ترین وظایف کتابخانه ها وکتابداران است.از این گذشته،بیانیه ها،مقررات،و آیین‌نامه های بین المللی تدوین شده ازسوی سازمان های جهانی مانند:سازمان ملل متحد،یونسکو و ایفلا همواره بر حقوق برابر معلولان با سایر شهروندان و نقش محوری دولت ها درفراهم سازی امکانات کتابخانه ای برابر تاکید می ورزند. (تعاونی، 1379)

بنابراین لازم است از ابزارها و امکانات جدید به نفع کاربران نابینا و کم‌بینا به گونه ای بهره گیری شود که طیف وسیعی از خدمات برای آنان دست یافتنی وقابل استفاده باشد. کتابداران کار فراهم آوری مجموعه گسترده که بتواند تمام نیاز مراجعان را پاسخگو باشد ازآمال خود می دانند و رضایت آنها از فعالیت کتابخانه موقعی حاصل می گردد که مراجعه کنندگان بتوانند در محیطی امن از محصولات فکری و علمی و آموزشی که در قالب های گوناگون گردآوری شده ، استفاده کنند.

با توجه به محدود بودن بودجه کتابخانه و گستره وسیع نیازمندی نابینایان می توان با راهکارهای زیر بر سطح دسترسی نابینایان به اطلاعات اثر گذاشت :1- استفاده از فن آوریهای نوین برای نابینایان 2- امانت بین کتابخانه ای3- دسترسی به اینترنت4- ایجاد کتابخانه گویای دیجیتال و دسترس پذیر5- همکاری و مشارکت بین سازمانها و انجمنهای مربوطه6- هدایت صنعت نشر7- معافیت قانونی حق تالیف ویژه روشندلان8- بهره گیری از تشخیص نویسه های نوریOCR) )9- بهره گیری از تجربیات کشورهای موفق در ارائه خدمات کتابخانه ای به نابینایان 10- حمایت از موسسات ، انجمنها و گروه های تولید کننده محتوای اطلاعاتی ویژه نابینایان 11- ایجاد شبکه های کامپیوتری

برآورد نیازهای اطلاعاتی نابینایان در کتابخانه های عمومی

برآورد نیازهای اطلاعاتی نابینایان درکتابخانه های عمومی ممکن است   به صورت رسمی یا غیر رسمی برای یک دوره مشخص انجام شود . زمانی که یکی از مراجعه کنندگان   نابینا تقا ضایی   برای ارائه خدمتی جدید و یا تهیه منبعی تازه می نماید و کتابخانه سعی درتامین نیاز مربوطه می کند، کتابخانه به صورت   غیر رسمی نیازی   را برآورده نموده است و هنگامی که کمیته تخصصی کتابخانه بر اساس   مطالعه ای صحیح تصمیم به کسب نوع به   خصوصی از اطلاعات برای استفاده برنامه ریزی ها و تصمیم   گیری هایی نماید ، به صورت رسمی نیازهای ویژه یک دوره مشخص را برآورده نموده است .( ارجمند،1373:ص56)

هدف از برآورده کردن   نیازها در کتابخانه   های عمومی ، تاکیدی بر تامین   نیازهای ویژه   نابینایان برای تصمیم گیری در مورد تهیه منابع و ابزارهای مورد احتیاج آنها و برنامه ریزی برای توسعه خدمات کتابخانه در این مورد می باشد .

چه کسانی می توانند در برآورد نیازها، کتابخانه های عمومی رایاری دهند ؟

کمیته های داخل کتابخانه، مشاوران ،کمیته های تخصصی خارج از کتابخانه و نمایندگانی از نابینایان عضو کتابخانه هدایت و رهبری   این قبیل مطالعات بنیادی را در کتابخانه های عمومی به عهده دارند .در این فرایند همواره   بایستی پنج   گام اصلی مورد نظر طراحان و برنامه ریزان به شرح ذیل قرار گیرد :

1- مشخص کردن تعداد معلولان و نابینایان استفاده کننده از کتابخانه

2- آگاهی از خواسته های معلولان و مشخص نمودن مسایل و مشکلاتی که دررابطه با استفاده   از خدمات کتابخانه برای آنها وجود دارد .

3-تجزیه و تحلیل خدماتی که کتابخانه به مراجعه کنندگان ارائه   می کند و تعیین آن دسته از خدماتی که برای نابینایان قابل استفاده است .

4- مشخص نمودن نیازهای تامین نشده و شکاف موجود میان نیازهای نابینایان و خدمات ارائه شده به وسیله کتابخانه ها .

5- تهیه برنامه ای به منظور پرکردن خلأ موجود در ارائه خدمات و حل مسایل و مشکلات مشخص شده.

بایستی به این مسئله توجه شود که کتابخانه ها قادر به انجام هیچ یک ازمراحل پنجگانه نیستند مگر ازطریق گفتگو با نابینایان به منظورآگاهی از اینکه   تا چه   اندازه   قادر به استفاده   از خدمات کتابخانه میباشند.( ارجمند، 1373: ص57)

نابینایان و مشکلات کتابخانه ای برای کتاب خواندن

دسترسی به اطلاعات، یکی از اصلی‌ترین نیازهای افراد در جوامع است. نابینایان نیز از این نیاز مستثنی نیستند اما همواره مشکلاتی چون نبود کتابخانه‌های مناسب، نبود منابع و کتاب‌های بریل و صوتی، کمبود کتابدار متخصص موجب شده تا این گروه آن‌گونه که باید و شاید نتوانند کتاب بخوانند. مطابق قوانین کشورها، نابینایان در هر جامعه‌ای دارای حقوق برابر با دیگر افراد هستند و دولت‌ها موظف شده‌اند خدمات اختصاصی برای آن‌ها ارایه دهند. امروزه گسترش فن آوری اطلاعات و ارتباطات دریچه‌های جدیدی را به روی این افراد گشوده و امکان دسترسی راحت‌تر به اطلاعات را برای آن‌ها فراهم کرده است.

یکی از اصلی‌ترین مکان‌هایی که می تواند نیاز به دسترسی و بازیابی اطلاعات برای این افراد را فراهم کند، کتابخانه‌ است. امروزه در کشور نهادهای مختلفی چون نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، کتابخانه ملی ایران خدمات مختلفی را به نابینایان ارایه می‌کنند.

البته ارایه خدمات کتابخانه‌ای به این افراد همواره با مشکلات خاصی رو‌به‌رو است.

در گفت‌وگو با برخی مسوولان نهادهای ارایه‌کننده خدمات کتابخانه‌ای به نابینایان این مشکلات بررسی شده است.

نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور یکی از متولیان اصلی ارایه خدمات به نابینایان است. این نهاد در این راستا یک کارگروه ویژه و تخصصی برای نابینایان ایجاد و تاکنون دو گردهمایی تخصصی کارشناسان امور کتابخانه‌ها و کتابداران بخش نابینایان کتابخانه‌های عمومی کشور را برگزار کرده است. مجدالدین معلمی، معاون توسعه کتابخانه‌ها و کتابخوانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور درباره خدماتی که این نهاد به نابینایان ارایه می‌کند، می‌گوید: نهاد کتابخانه‌ها در کنار سایر بخش‌های کتابخانه‌ای خود در حال تقویت بخش نابینایان است. برای این بخش‌ها کتاب‌های بریل و دستگاه‌های موردنیاز برای مطالعه افراد کم‌بینا و نابینابه کتابخانه‌های مختلف ارسال شده است. تهیه کتاب‌های بریل با تنوع و سرعت کم صورت می‌گیرد . وی با اذعان بر خلاءهای موجود در این حوزه ادامه می‌دهد: البته در حوزه توسعه کتاب‌های بریل و تجهیزاتی که بتواند نیازهای مطالعاتی این افراد را پوشش دهد، ضعف‌ها و خلاءهایی داریم که برای برطرف کردن آن‌ها همواره تلاش می‌کنیم.

این یک ضعف کلی در سیستم کشور است و متاسفانه تهیه کتاب بریل برای نابینایان توسط موسسات محدودی ارایه می‌شود.

البته نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور خود اقدام به تهیه کتاب‌های بریل و گویا برای نابینایان کرده است. همچنین در سطح کشور نیز کتابخانه‌های خوبی وجود دارند که خدمات قابل‌قبولی را به این افراد ارایه می‌کنند.

نهاد کتابخانه‌ها در زمینه جذب کتابداران نابینا نیز اقداماتی انجام داده تا این افراد بتوانند راحت‌تر با افراد نابینا و کم‌بینا ارتباط برقرار کنند.

در غالب استان‌هایی که از آن‌ها بازدید داشتم خدمات نسبتاً مطلوبی به نابینایان ارایه می‌شود و البته در تلاشیم ضعف‌ها را برطرف کنیم.

بیش از صد کتاب برتر در حوزه ادبیات، رمان، دین و … انتخاب شده و به کتاب‌های بریل بدل خواهند شد.

کتابخانه ملی ایران نیز یکی دیگر از سازمان‌هایی است که در قالب گروهی به نام «خدمات ویژه» به نابینایان خدمات کتابخانه‌ای ارایه می‌کند.

ایرج عنایتی، مسئول بخش نابینایان کتابخانه ملی ایران با تاکید بر فراهم کردن امکانات لازم برای ارایه خدمات کتابخانه‌ای به نابینایان می‌گوید: مهم‌ترین مساله برای ارایه خدمات به این افراد، سهولت دسترسی آن‌ها به کتابخانه و منابع آن است.

کتابخانه‌هایی که به نابینایان خدمات ارایه می‌دهند باید دارای راهنما و علایم راهنمایی باشند.

ضرورت نیاز به خدمات غیرحضوری برای نابینایان

عنایتی معتقد است با توجه به مشکلات زندگی شهری امروزه نیاز به خدمات غیرحضوری به این افراد بیشتر از گذشته احساس می‌شود و خدمات کتابخانه دیجیتالی به این افراد باید گسترش یابد تا افراد از هر مکانی قادر باشند به اطلاعات موردنیاز خود دسترسی داشته باشند.

کتابخانه ملی ایران منابع خود را به صورت غیرحضوری در قالب لوح فشرده برای نابینایان ارسال می‌کند اما باید روی خدمات کتابخانه دیجیتالی به این افراد نیز کار بیشتری شود. همچنین باید برای ارایه خدمات به نابینایان مشاوران کارآزموده را به کار گرفت تا بتوانند نیازهای کتابخانه‌ای این افراد را برطرف و در گویاسازی منایع به آن‌ها کمک کنند . عنایتی درباره تولید منابع بریل و گویا ویژه این افراد نیز می‌گوید: متاسفانه موسسات خصوصی محدودی این منابع را تولید می‌کنند. ما طرحی را پیشنهاد دادیم تا بر اساس آن خودمان بتوانیم کار گویاسازی منابع را انجام دهیم و به موسسات خصوصی وابسته نباشیم.

از سوی دیگر اگر موسسات خصوصی نیز با ما در تعامل بیشتری باشند شرایط بهتری خواهیم داشت. باید تجهیزات و نرم‌افزارهای لازم را برای گویا‌سازی منابع تقویت کنیم.

گسترش روزافزون فن آوری دسترسی افراد را به فضای مجازی و دیجیتالی ناگزیر کرده است به همین دلیل لازم است شرکت‌های تولید‌کننده نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای برای تولید نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای ویژه نابینایان وارد میدان شوند و مشکلات موجود در این حوزه را برطرف کنند.

بر اساس پیشنهاد اسحاق صلاحی، رییس کتابخانه ملی ایران و تاکید ایشان چنان که بر اساس قانون واسپاری هر ناشر علاوه بر تحویل یک نسخه چاپی از اثر خود، یک نسخه گویا نیز به ما تحویل دهد ‌در تهیه منابع برای نابینایان به نقطه ایده‌آلی خواهیم رسید.

مهرناز خراسانچی، رییس کتابخانه حسینیه ارشاد درباره مشکلاتی که این کتابخانه در ارایه خدمات با این افراد روبه‌رواست، می‌گوید: از آنجایی که ما یک کتابخانه خصوصی هستیم تامین منابع مالی برای تهیه منابع ویژه این افراد خاص سنگین است و در این زمینه همواره با مشکلاتی مواجهیم. گرانی پرینتر دستگاه‌های تهیه کتاب‌های بریل، گرانی کاغذ دستگاه‌ها، تجهیزات لازم برای یک استودیو خوب، یافتن گوینده مناسب برای تهیه کتاب‌های گویا و … از  مشکلاتی است که خراسانچی از آن یاد می‌کند.

همچنین محدودیت در گستره موضوعی کتاب‌ها نیز یکی دیگر از مشکلات ما است که اگر امکانات مالی خوبی در اختیار داشته باشیم می توانیم خدمات گسترده‌تری را به افراد نابینا و کم‌بینا ارایه کنیم.

نرم‌افزارهایی که برای ارایه خدمات کتابخانه‌ای دیجیتال به این افراد وجود دارد دارای مشکلاتی است و معمولاً از زبان فارسی پشتیبانی نمی‌کند.

یکی از اصلی‌ترین مشکلاتی که این افراد به‌ویژه کودکان نابینا با آن مواجهند شناخت ناکافی از دنیای اطرافشان است.

به همین دلیل ما در کتابخانه حسینیه ارشاد به دنبال این بودیم تا این شناخت را افزایش دهیم و در پی آن هستیم تا در همین راستا موزه نابینایان را با قفسه‌هایی راه‌اندازی ‌کنیم تا کودکان نابینا از نزدیک برخی اشیا را لمس کنند و تصوری از دنیا خود داشته باشند.

خراسانچی تصریح می‌کند که در این کتابخانه، کودکان نابینا در مقایسه با کودکان ناشنوا و کم‌توان ذهنی در مهجوریت بیشتری به سر می‌برند و خدمات کتابخانه‌ای به این افراد با وسعت کمتری انجام می‌شود. البته این مشکل نیز به دلیل همکاری نکردن مدارس نابینایان وجود دارد.

خوشبختانه در سطح کشور کارهای قابل قبولی برای این افراد انجام شده و در مقایسه با سایر افراد با نیازهای ویژه کارهای بیشتری برای آنها انجام شده؛ این در حالی است که ما برای افراد ناشنوا و کم‌توان ذهنی کار چندانی انجام نداده‌ایم.

کتابخانه حسینیه ارشاد با کتابخانه‌های مختلفی در شهرهایی مانند شیراز، اصفهان، کرمان، یزد و … ارتباط دارد و منابع ویژه این افراد را برای این مراکز ارسال می‌کند. خوشبختانه نابینایان نیز از خدمات کتابخانه‌ای ما رضایت کافی دارند.

خراسانچی همچنین با اشاره به مشکلات دیگر نابینایان می‌گوید: یکی دیگر از مشکلات این افراد به ویژه کودکان نابینا، کمبود سواد نوشتاری در آن‌هاست به همین دلیل ما در تلاشیم تا علاوه برای تهیه کتاب‌های صوتی، منابع کودکان را به کتاب‌های بریل بدل کنیم تا از این طریق سواد نوشتاری آن‌ها تقویت شود، در غیر این صورت ما تنها این کودکان را به سمت سواد شنیداری سوق داده‌ایم.

وی می‌گوید کتابخانه حسینیه ارشاد هم اکنون سه نیروی نابینا دارد که به افراد نابینا و کم‌بینا خدمات ارایه می‌کنند. این کتابخانه در تلاش است با کسب مجوز لازم با مدارس ویژه نابینایان ارتباط بگیرد و خدمات لازم را به آن‌ها ارایه کند. همچنین گسترش روزافزون فن آوری دسترسی افراد را به فضای مجازی و دیجیتالی ناگزیر کرده است به همین دلیل لازم است شرکت‌های تولید‌کننده نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای برای تولید نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای ویژه نابینایان وارد میدان شوند و مشکلات موجود در این حوزه را برطرف کنند.

خدمات اطلاع رسانی به نابینایان

اولین مرحله در خدمات اطلاع رسانی به نابینایان ، باور شناخت و درک آنها به صورت بنیادین و همچنین شناخت پارامترهای اجتماعی و داشتن شاخص های مناسب برای جوابگویی به نیازهای اطلاعاتی آنان است .

عامل بعدی شاخص آموزش است . آموزش یکی از پیچیده ترین وظایف هر سازمان است که موجب توانمندی نیروی انسانی در سازمان و موفقیت های آینده را تضمین می کند (عماد خراسانی، 1382 ، 211).

مسئله دیگری که امروزه تمامی افراد جامعه را درگیر کرده است ، کاربرد فن آوری به شکل های مختلف است . کتابخانه ها نیز از این امر مستثنی نیستند . کابرد فن آوری در خدمت رسانی به افراد از اصول پذیرفته شده جهانی در کتابخانه ها است و نقطه عطفی در استقلال بخشیدن جهت بازیابی اطلاعات و دسترسی آسان و سریع است . این امر در مورد نابینایان نیز صادق است . اما تا زمانی که به عنوان یک ضرورت شناخته نشود ، هم پای دیگر موارد مطرح شده ، و در قالب فعالیت های جانبی باشد ، امکان ایجاد بستری مناسب برای استفاده از فن آوری اطلاعات برای همسان سازی نابینایان با محیط پیرامون خود مانند افراد عادی وجود نخواهد داشت .

کتابخانه نابینایی در عصر اطلاعات، نقش ایفلا و اتحادیه جهانی نابینایان

هدف از برگزاری کنفرانس، بررسی نقش و اهمیت فعالیت انجمن ملی کتابداران است و این که چرا مشارکت مهمترین نقش را در مجمع جهانی نابینایان ایفلا، ایفا می‌کند. خدمات کتابخانه‌ای در جهت سازمان دهی و اشاعه تمامی جنبه‌های دانش‌ها صورت می‌گیرد که بنیاد سواد و فرهنگ یادگیری است. خدمات کتابخانه‌ای رایگان در جوامع پیشرفته، اساس مردم سالاری، شهروندی، توسعه اقتصادی و اجتماعی و همچنین تحقیق و آموزش است. مطالب زیر از راهنمای G.8 انجمن جهانی اطلاعات در ۲۲ جولای ۲۰۰۰ اقتباس شده است.

انگیزه ما حرکت مداوم در جهت دسترسی به اطلاعات سودمند و جهانی است. ما نیز توجه خاصی به نیازهای جامعه عقب مانده معلولان، اشخاص مسن و همچنین معیارهای مفید و استفاده مؤثر از اطلاعات خواهیم داشت. همچنین متعهد به ایجاد فرصت‌هایی برای پرورش و توسعه سواد و فن آوری اطلاعات و مهارت‌های یادگیری و تربیت مادام العمر برای شهروندان می‌شویم و با رفتن به کلاس درس و کتابخانه و داشتن مدرسان ماهر در فن آوری اطلاعات و منابع چند رسانه‌ای به سوی هدف دیرینه خود تلاش خواهیم کرد. (کاوانگ،2000)

رهبران کشورهای پیشرفته و ثروتمند، اهمیت سرمایه‌های معنوی، مهارت‌ها و کتابخانه‌ها را در تغییر شکل اوضاع اجتماعی و اقتصادی می‌دانند. ما آنچه را که از نظر آنها برای کل جامعه مناسب است برای نابینایان در موقعیت‌های مکانی و زمانی مختلف مناسب می‌انگاریم.

در این رابطه چالش‌های زیادی وجود دارد. هشتاد درصد نابینایان در کشورهای در حال توسعه زندگی می‌کنند که اکثریت آنها بی‌سواد هستند و به کتابخانه دسترسی ندارند. آنها در شرایط اجتماعی و فقر بیشتری نسبت به عامه مردم به سر می‌برند. آنها فقیرترین فقرا هستند.

نود و پنج درصد کودکان نابینا در بسیاری از مناطق جهان در مدرسه حاضر نمی‌شوند و طرز خواندن الفبای بریل را نمی‌دانند.

در جهانی که اطلاعات هر دو یا سه سال دو برابر می‌شود، کمتر از سه تا پنج درصد از مواد منتشر شده قابل دسترسی است. از دانش‌آموزان نابینای خواسته می‌شود که به کمتر از ۵ درصد از مطالبی که دانش‌آموزان با چشمان سالم برای آنها آماده کرده‌اند دسترسی داشته باشند. و در بسیاری از کشورهای درحال توسعه هیچ منبع اطلاعاتی قابل دسترسی در کتابخانه وجود ندارد.(کاوانگ ،2000)

کتابخانه‌ها برای افراد نابینا، بزرگترین تولید کننده و توزیع‌کنندگان منابع قابل دسترسی می‌باشند، اما آیا آنها برای سود بردن از پیشرفت‌های نوین در خدمات کتابخانه‌های رقومی دارای جایگاه مناسبی می‌باشند یا خیر؟

SLB تنها نهادی است که در همه جا بهبود فرصت‌ها موقعیت‌ها و درک نیازهای خاص کتابخانه‌ها و همچنین علاقه و نیاز مردم نابینا در سرتاسر جهان را مدنظر دارد. در اینجا دوازده طرحی را شرح خواهیم داد که ایفلا و سازمان جهانی نابینایان در نظر گرفته است که این ابتکارات سبب در ک بهتری از کتابخانه می‌شود.

حمایت از دسترسی به اطلاعات به عنوان یکی از حقوق اساسی افراد نابینا

دسترسی به اطلاعات یکی از حقوق اساسی است که در فصل نوزده بیانیه جهانی حقوق بشر تأکید شده است و در قوانین و مقررات کتابخانه‌ها در بسیاری از کشورها مورد توجه قرار گرفته است.

بسیاری از کشورها از طریق سرمایه‌گذاری و تصویب خدمات رایگان کتابخانه‌ای و نصب شبکه ارتباطی ملی بدون در نظر گرفتن موقعیتها و محدودیت‌ها برای تقسیم منابع ملی بین افراد جامعه نسبت به اعطای این حق توجه خاصی دارند. از کتابخانه‌های عمومی باید به عنوان بستری مناسب برای کمک به افراد نابینا از طریق مالیات بر خدماتی که عموم مردم پرداخت می‌کنند بهره گرفت و با استفاده از کتابخانه‌های ملی و محلی در جهت حمایت از برنامه‌های بازاریابی و آموزشی برای دولت‌ها و مصرف‌کنندگان، فعالیت کرد. (کاوانگ،2000)

تمایز بین خدمات کتابخانه‌ای و خدمات نسخه‌برداری: بیشتر کتابخانه‌های نابینایان دور از کتابخانه مرکزی قرار دارند. غالباً بین خدمات کتابخانه‌ای و خدمات نسخه‌برداری اشتباهاتی رخ می‌دهد. خدمات کتابخانه‌ای مناسب این اطمینان را به شما می‌دهد که مناسب‌ترین اطلاعات در یک موضوع معین در اختیار شمااست. بیشتر این اطلاعات در جهان امروز در قالبی خواهد بود که شما قادر به بدل کردن آن به حروف بریل یا گوش دادن به گفتار خواننده خواهید بود. استفاده کنندگان نابینایانی هستند که ماه‌هاو سال‌ها در انتظار تکثیر اثری هستند که اطلاعات آن از منابع دیگر و اغلب شکل الکترونیکی موجود است.

تکثیر، پر هزینه، کاهنده و گسترده است. یک کتاب ممکن در یک کشور یا ایالت چندین مرتبه منتشر شود. تکثیر غالباً به خاطر عدم توانایی کتابخانه‌ها به تحقیقات مناسب دیگر است. لازمه سرمایه‌گذاری اجتناب از تکثیر است.

ضرورت اتصال کتابخانه‌های نابینایان به کتابخانه مادر از جمله استانداردهای سازمان دهی و اشاعه مجموعه است؛ استاندارد به عنوان مشخصه‌ای تجملاتی برای مجموعه کتابخانه در نظر گرفته نمی‌شود. اما کتابخانه‌های بدون استاندارد قادر به ثبت و بازیابی و اشتراک موضوعات جهت گسترش شبکه اطلاعاتی مجموعه کتابخانه نیستند. کتابخانه‌هایی که نمی توانند خود را با این استانداردها همسو کنند خود را از بهترین مطالب و موضوعات کتابخانه‌ی رقومی آینده که پیوسته در حال توسعه هستند محروم ساخته‌اند. (کاوانگ ،2000)

همکاری منظم برای اشتراک منابع

تجهیزات گرانی وجود دارد که بدون یک فرآیند توزیع مناسب تأثیر کمی بر افزایش اطلاعات دارند. کتابخانه مفید با مشارکت کتابخانه‌های دیگر خدمات بیشتری ارائه می‌کنند. در عوض بیشتر کتابخانه‌های نابینایان به تنهایی فعالیت می‌کنند.

در اینجا سه پیشنهاد برای استفاده بهتر از کتابخانه‌ها ارائه می‌شود که در ارائه خدمات بیشتر بی‌تأثیر نیست:

الف: مشارکت با کتابخانه‌های محلی و دانشگاهی که به اینترنت دسترسی دارند و می توانند در مکان‌یابی متن‌ها و موضوعات الکترونیکی و بدل آنها به حروف بریل یا شکل‌ها و قالب‌های دیگر و همچنین آموزش کارمندان در کتابخانه‌ها برای افراد نابینا مفید باشند.

ب: استفاده از خدمات کتابخانه‌ای سیار برای تحویل کتاب‌های بریل، تجهیزات صوتی و یا نوار کتاب‌ها برای افرادی که خانه‌نشین هستند و یا در مناطق دور دست زندگی می‌کنند.

ج: ایجاد شبکه‌های تعاونی، منطقه‌ای به منظور اشتراک در تجهیزات، منابع، تخصص، فن آوری که این نوع فعالیت‌های وزارتخانه آموزش و پرورش در این مناطق و پیشگامان صنعت فن آوری اطلاعات می توانند به توسعه خدمات کتابخانه کمک کنند را در بر می‌گیرد. (کاوانگ،2000)

حمایت مشترک از طرح‌های خدماتی عمومی

افراد نابینا به خدمات عمومی و دسترسی به اطلاعات در جوامع خود نیاز ضروری دارند. طرح‌های مشارکتی، فعالیت با کتابخانه‌های عمومی، دانشگاهی یا ملی را برای افراد نابینا توسعه می‌دهد. بیانیه ایفلا ـ یونسکو، وظیفه تبلیغات کتابخانه‌های پیشرفته را که یکی از خدمات کتابخانه‌های عمومی در جهت حمایت از نابینایان است، ارج می‌نهد. از راهنمای خدمات کتابخانه‌ای برای بهبود سیاست‌ها و حمایت مردم استفاده کنید. تقاضای اشتراک طرح‌های عمومی برای تهیه اطلاعات رایگان برای آحاد جامعه، بدون در نظر گرفتن نوع اطلاعات به معنی جایگزینی کتابخانه‌های عمومی با کتابخانه‌های نابینایان نیست، بلکه به تهیه اطلاعات بیشتر منجر می‌شود.

تشویق و ترویج بهترین عملکرد: مطالعه عملکردهای موفق و تأکید دولت‌های جهان برای آگاهی از این عملکردها این چرخه را بازسازی نمی‌کند. بخش کتابخانه‌ای نابینایان ایفلا طرحی مبنی بر پیشنهاد بهترین عملکرد برای هیأت علمی ایفلا (اس ال بی) ارائه داده است که پیشنهاد کننده بهترین نظریه در سال ۲۰۰۰ معرفی می‌گردد. (کاوانگ ،2000)

ایجاد ارتباط گسترده با ناشران و عمده‌فروشان: حقوق مؤلف مجاز است آنچه را کتابخانه‌ها تولید می‌کنند یا به هم امانت می‌دهند را محدود سازد. زمان زیادی برای تغییر و توزیع آنها و تنظیم قانون حق مؤلف در هر کشور لازم است. بخش کتابخانه‌ای نابینایان ایفلا در حال ارزیابی امتیاز بین المللی دارندگان حق مؤلف و ناشران کتابخانه‌های نابینایان به منظور دسترسی به مواد دیداری و شنیداری و فایلهای الکترونیکی از فهرست‌های مورد نیازشان است.

استفاده از فن آوری رقومی عصر اطلاعات به منظور تهیه مطالب بیشتر برای نابینایان

امروزه کتابخانه‌های مادر و کتابخانه‌های نابینایان خود را برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر و اشاعه آنها آماده می‌کند. حرکت به سوی کتابخانه‌های رقومی یکی از انواع این کتابخانه‌ها است. موضوعات الکترونیکی قابلیت تکثیر سریع‌تری نسبت به سایر منابع دارند. کتابخانه‌های پیوسته از طریق فن آوری قادر به دسترسی به اطلاعات بیشتر هستند. کتابخانه‌ها و سازمان جهانی نابینایان طرح‌هایی مبنی بر آموزش و دسترسی به فن آوری اطلاعات برای رفع نیازهای نابینایان ارائه می‌دهند.

توسعه اشتراک فهرستگان از طریق کتابخانه کنگره: گروه اس ال بی مسئول تهیه فهرستگان کتابخانه کنگره است که شامل موجودی‌های بعضی از کتابخانه‌های نابینایان در جهان است. قبل از تهیه مواد از طریق فهرستگان کتابخانه به مکان‌یابی آنها بپردازید. شما می توانید نسخه‌های از این فهرست را با استفاده از سی دی رام یا از طریق دسترسی به شبکه درون خطی برای کتابخانه خود تهیه کنید. (کاوانگ ،2000)

به کارگیری مهارت‌های صحیح: کتابخانه نیاز به کارمندانی دارد که به چگونگی فراهم‌آوری، سازمان دهی و اشاعه اطلاعات و همچنین با شبکه‌های اطلاعاتی کتابخانه اینترنت، فن آوری اطلاعات، نقل و انتقال سیستم‌ها آشنا بوده و قادر به استفاده از فن آوری‌ها و استانداردها باشند. به چنین افرادی متخصصان موضوعی گفته می‌شود اما متأسفانه بعضی از گروه های کتابخانه‌ای نابینایان به خاطر کمبود آموزش خود را از شرکت در بهترین برنامه‌های ایفلا محروم می‌کنند.

تأکید بر همکاری با ایفلا و بخش کتابخانه‌ای نابینایان ایفلا: ایفلا باید تأمین‌کننده قسمتی از بودجه آموزشی هر کتابخانه باشد، این نشان می‌دهد که این امر موجب توسعه خدمات کتابخانه‌ای به طور گسترده در ۱۳۵ کشور شده است. ایفلا بودجه لازم برای توسعه کتابخانه‌ها را تأمین نمی‌کند. برای مثال بودجه اختصاص یافته به گروه کتابخانه نابینایان ایفلا قابل توجه است. (کاوانگ ،2000)

کمیته مرکزی گروه کتابخانه نابینایان ایفلا متشکل از بیست نفر سرتاسر جهان عضو دارد که مهمترین فعالیت آنها، تهیه و ایجاد فرصتهای لازم برای توسعه طرح‌های مشارکتی، آموزشی و آگاهی از خدمات کتابخانه‌ای توسعه فن آوری و کتابخانه‌های رقومی است. اولین دوره کلاس‌های آموزشی سیستم‌های کتابخانه و خدمات اینترنتی کتابخانه‌ها برای افراد نابینا در ماه مارس ۲۰۰۱ در ایالت کینگدام برگزار شد. کنفرانسی با موضوع کتابخانه‌های رقومی و فرهنگ یادگیری در عصر اطلاعات برای نابینایان در ۱۸-۱۵ آگوست ۲۰۰۱ در واشنگتن برگزار شد. اس ال بی درصدد ارزیابی خود در کمک به دانش‌آموزان، کتابداران حرفه‌ای و کارمندان کتابخانه‌ها می‌باشد و همچنین از طریق برگزاری جلسات آزاد از پیشنهادهای مفید برای بهبود خدمات کتابخانه‌ای برای نابینایان استقبال می‌کند. جهت بهبود خدمات نابینایان فرصت‌های آموزشی زیادی وجود دارد. اما مشارکت کتابخانه‌های نابینایان برای بهبود خدمات کتابخانه‌ای به تنهایی کافی نیست. بیشتر از ۸۰ کتابخانه عضو گروه کتابخانه‌ای نابینایان ایفلا هستند که شش نفر ظرفیت خالی جهت پذیرش اعضای جدید وجود دارد. با همکاری در بخش سرمایه‌گذاری نابینایان ایفلا در جستجوی نمایندگانی از آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین هستیم و از طرح‌های ارائه شده در این مناطق حمایت می‌کنیم. (کاوانگ ،2000)

اس ال بی با بخش‌ها و گروه های وابسته به ایفلا که حوزه یونسکو و سازمان تجارت جهانی را تحت پوشش قرار می‌دهد همکاری نزدیکی دارد و با فنون و استانداردهایی که به کار می‌برد به تنهایی از توسعه مالی برای بهبود مجموعه برنمی‌آید.

وجود کتابخانه برای بهبود سطح سواد و فرهنگ در جوامع متمدن امروزی ضروری است. بخش کتابداری گروه نابینایان ایفلا نمی تواند فن آوری‌ها و کمبود منابع را در جوامع در حال پیشرفت حل کند. اس ال بی نمی تواند با اهدای تعدادی کتاب بریل موفق به ایجاد کتابخانه شود.

اس ال بی باید کشورهای در حال پیشرفت را به طرف عصر اطلاعات سوق دهد. که در این امر اراده و مهارت به عنوان دو عامل مؤثر شناخته می‌شوند. ایفلا از طریق گروه کتابخانه‌ای نابینایان خود، برای ایجاد چارچوبی که کتابخانه‌های آینده نابینایان در آن به عنوان بخشی از شبکه ارتباطی جهانی اطلاعات با مجموعه‌ای هدفمند برای تمام استفاده کنندگان خود، علی‌رفم موقعیت اقتصادی و عوامل دیگر، پیشنهادهایی را ارائه می‌کند. مسایل و استانداردهای کتابخانه‌های نابینایان نیاز به راه حل مشارکتی دارد. اما سازمان جهانی نابینایان و ایفلا باید با همکاری یکدیگر برای حمایت و ایجاد خدمات کتابخانه‌ای مناسب فعالیت کنند. و در پایان با درک بهتری از این مطالب شما قادر به فهم چگونگی نقش کتابخانه بر سطح سواد و فرهنگ افراد جامعه خواهید بود. (کاوانگ ،2000)

نتیجه گیری و پیشنهادات

نابینایان حق دارند که برای برخورداری ازآگاهی و کسب دانش تخصصی و عمومی برای پیشرفت خود از کلیه امکانات و تسهیلات متناسب و در خور معلولیت خود در جامعه بهره مند شوند.این حق رامی توان درقالب بهره گیری از فن آوریهای کمکی در کتابخانه هابه ویژه در بخش مرجع ،تحقق بخشید.این فن آوریها متناسب با نوع معلولیت به معلولان کمک مینماید و حتی جهت بهره گیری برخی از آنها محدودیت زمانی و مکانی   ( رفت و آمد) که چالشی پیش روی معلولان استبرداشته میشود.با این حال کتابداران بخش مرجع باید به این نکته توجه کنند که هزینه های سنگین خرید تجهیزات، مشکل استفاده وعدم تمایل برخی معلولان دریادگیری نحوه استفاده ازاین فن آوریها خودعاملی برای عدم   استفاده آنها و محرومیت ازآگاهی و دانستن می شودکه سعی بیشتر و تلاش کتابداران رامی طلبد .( اشرفی ریزی و کاظم پور،1388:ص168)

امروزه در کنار سایر حقوق اجتماعی،حق برخورداری از اطلاعات نیز برای همگان پذیرفته شده است ومعلولین گروهی از جامعه هستندکه این حق برای آنها همانند سایر افراد جامعه محترم است و جوامع باید بکوشندکه با فراهم کردن شرایط مناسب و ابزارهای کافی، مطالعه گروهی از معلولین که به علت نابینایی امکان استفاده ازکتابهای چاپی برای ایشان موجودنیست را فراهم کنند.

در کشورهای اروپای شرقی همانند روسیه و اوکراین نیز شاهد وضعیت مشابهی هستیم در این دسته از کشورها، دولت ها کوشیده اند تا ضمن ارائه خدمات عام به افراد نابینا، با قراردادن پاره ای فعالیت های اقتصادی در انحصار سازمان های امور نابینایان، منابعی را به منظور درآمدزایی برای این موسسات فراهم کنند. در مجموع نتایج پژوهشهای بررسی شده نشان میدهد که در ایران ، عوامل موثر بر نیازهای اطلاعاتی کاربران نابینا وضعیت مطلوبی ندارد و تنها نقش کتابداران در این خصوص چشمگیر است .

منابع اطلاعاتی ویژه نابینایان و منابع موجود در کتابخانه ها ، کافی ، به روز و پاسخگوی نیازهای اطلاعاتی آنها نیست .

بنابراین در این خصوص لازم است انواع منابع اطلاعاتی مانند کتاب بریل ،گویا ، الکترونیکی و دیجیتال مخصوص نابینایان و کم بینایان تهیه گردد. چنانکه در پژوهشهای صیامیان(1391) ، تاسیس و راه اندازی کتابخانه های دیجیتال ویژه نابینایان و ارائه منابع کتابخانه به صورت دیجیتالی و منابع گویا ، مهمترین انتظارات نابینایان از خدمات کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی است .

ابزارها و فن آوریهای مورد استفاده در کتابخانه ها نیز و.ضعیت مناسبی ندارند ، یا موجود نیستند یا محدود هستند ، کاربران یا برخی از کتابداران مهارتهای کار با این ابزارهارا ندارند و برخی از کاربران نابینا نیز از وجود این ابزارها بی اطلاع هستند .

کتابخانه ها لازم است که این ابزارها و فن آوریها را مانند رایانه ،پادکستها و کتابخوانها و … را برای استفاده نابینایان بکار بگیرند و آموزش استفاده از این ابزارها برای نابینایان ،کتابداران و اطلاع رسانان لازم و ضروری است .

نقش کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی در برطرف کردن نیازهای اطلاعاتی یا کاربران با آسیب بینایی ، گویای آن است که کتابخانه ها نتوانستند رضایت کاربران را در این خصوص جلب کنند و نیازهای اطلاعاتی آنها را تامین و به نیازهای ویژه نابینایان توجه کنند .

دسترسی سخت به کتابخانه ها و فضای نامناسب و نبود امکانات و تجهیزات مناسب در کتابخانه ها و عدم فهرست جامع ، مهمترین عوامل در نارضایتی مراجعین ازکتابخانه ها و خدمات آنهاست .

از آنجا که افراد با آسیب بینایی حق دارند همانند افرادی که دارای بینایی طبیعی هستند در   کتابخانه ها به اطلاعات و منابع دسترسی داشته باشند ، بنابراین کتابخانه ها می بایستی سعی در نیازهای اطلاعاتی این جمعیت خاص از جامعه داشته باشند .

ساختمان کتابخانه ها با نیازهای خاص و ویژگیهای نابینایان احداث شود.و بودجه ای ازکتابخانه به نیازهای خاص این گروه اختصاص داده شود.بایستی شبکه امانت بین کتابخانه ای برای ارتقاء منابع مورد نیاز آنها و ایجاد تنوع در خدمات ارائه شده وجود داشته باشد .

بر خلاف این نتایج ، کاربران نابینا از کتابداران و تامین کنندگان اطلاعات ، و از رفتار آنها رضایت دارند و به ایجاد ارتباطات انسانی با کتابداران امید بسته اند .کاربران به آنها به عنوان تامین کنندگان اطلاعات اعتماد دارند ومهارت کتابداران را برای پاسخگویی   به سوالات و بازیابی اطلاعات و منابع مورد نیازشان بالا و معتبر می دانند .

کتابداران در این راستا می بایست تلاش کنند با متانت و صبر با این کاربران خاص برخورد کنند و همکاری بیشتری با آنها داشته باشند . همچنین مهارتهای خود را در خصوص استفاده ازمنابع اطلاعاتی ویژه نابینایان افزایش دهند .

در کل می توان گفت کتابخانه ها بایستی برنامه ریزی برای نابینایان در برنامه راهبردی خود قرار دهند و به نیازهای اطلاعاتی آنها توجه کنند .

پیشنهادها :

– نهاد کتابخانه عمومی به عنوان رابط افراد با آسیب بینایی و کتابدار بخش نابینایان عمل می کند که با فراهم کردن تجهیزات و آموزش چگونگی بکارگیری و استفاده از آنها به کتابداران سعی در رفع نیازهای اطلاعاتی این قشر از افراد جامعه دارد .

– افزایش کتابداران بخش نابینایان و کم بینایان

– آموزش به کتابدارانی که در این بخش حضور دارند از جمله برگزاری دوره های آموزشی ضمن خدمت ، شرکت در همایش با موضوعات افراد با آسیب بینایی ، برگزاری جلسات و نشست های کشوری و استانی .

– افزایش مقالات ، پایان نامه ، طرح پژوهشی با موضوعات افراد با آسیب بینایی .

-ایجاد شبکه ملّی یا استانی اطلاع‏رسانی منابع اطلاعاتی کتابخانه‏های نابینایان: ایجاد شبکه استانی اطلاع‏رسانی منابع اطلاعاتی نابینایان، خدمتی اساسی در راستای ایجاد زیرساخت مناسب برای ارائه خدمت هماهنگ و مطلوب به نابینایان در سراسر کشور است. با ایجاد این شبکه، خدماتی مانند اشتراک منابع و امانت بین کتابخانه‏ای کتابخانه‏های نابینایان تسهیل می‌گردد. این شبکه می‌تواند با ایجاد ارتباط با سایر استانها روزآمد گردد و زمینۀ رضایت بیشتر مراجعان را فراهم سازد.

-اشتراک منابع و امانت بین کتابخانه‏ای: اشتراک منابع مشتمل بر شیوه‌های متفاوتی است که به وسیلۀ آن بتوان نابینایان را از طریق خدماتی چون امانت بین‏کتابخانه‌ای، هماهنگی در تولید منابع جدید ویژۀ نابینایان، مبادلۀ اطلاعات و دانش در راستای دسترس ‌پذیری و استفادۀ مؤثرتر از منابع اطلاعاتی، یاری کرد. تهیۀ فهرست مشترک کتابهای صوتی، گویا، بریل، درشت‌خط و الکترونیک موجود در سطح استان و کشور، زمینه‏ساز این مسئله است. ترتیب همکاری میان کتابخانه‏های نابینایان سطح شهر مشهد و یا استان خراسان رضوی در استفاده از خدمات امانت دیگر کتابخانه‏ها نیز با ایجاد شبکه استانی اطلاع‏رسانی منابع اطلاعاتی نابینایان و اشتراک منابع، امکان‌پذیر است. امانت بین کتابخانه‏ای یکی از راهکارهای مناسب در تهیّه منابع اطلاعاتی برای مراجعان نابیناست که با هدف گسترش خدمات به ایشان صورت می‌گیرد. زیرا با توجّه به هزینه بالای تهیه منابع و تجهیزات ویژۀ نابینایان، ارائه این خدمت راهکاری اقتصادی و به‏صرفه خواهد بود و علاوه بر آن در جذب این قشر از جامعه به کتابخانه، نقش بسزایی خواهد ‏داشت. این راهکارها نیز می‌تواند در افزایش رضایت اعضای کتابخانه‌ها مؤثر باشد.(رشیدپور،1390)

– پیشنهاد می گردد مسئولین کتابخانه ها همه ساله در ایام خاص نمایشگاههای کتاب و منابع جهت اقشار خاص برگزار کنند تا هم افراد معلول و ویژه از امکانات موجود در آنجا آگاه شوند و هم مسئولین دعوت شوند تا از محدودیتهای آن کتابخانه آگاه شوند.

– با اینکه انجام بعضی از تغییرات مستلزم صرف هزینه زیادی است،بسیاری از آنها را می توان با هزینه متوسطی انجام داد. تغییرات لازم در سازمان دهی تسهیلات وکارکنان چراغ ها وعلایم،وسایل وتجهیزات به منظور کاهش موانع در دستیابی معلولان به کتابخانه از ضروریات است.

-حرکت به سوی صنعت نشر چند رسانه‌ای: هدایت صنعت نشر به سویی که خروجیهای آن از ابتدابه صورت چند رسانه‌ای و قابل تبدیل به دیگر الگوها (قالبها) از قبیل بریل، درشت‏چاپ، کتاب صوتی، کتاب گویای دیجیتال و… ، طرّاحی و تهیّه شوند. هم اکنون صنعت نشر در حال این دگرگونی مهم است. نشر تحت وب، نشر الکترونیک و ارائه چند رسانه‏ای اطلاعات، تعریف جدیدی از مفهوم نشر ارائه داده‌اند.

در آیندۀ نزدیک، انتشارات به معنای عمومی‏سازی اطلاعات و دسترس‏پذیرکردن اطلاعات برای همه انسانها اعم از معلول و غیر معلول، خواهد بود. درراستای اجرایی شدن این ایده، ارائه یک الگوی استاندارد قدرتمند وفراگیر ملّی، بسیار ضروری است. با توجّه به تولید تجهیزات رایانه‏ای هوشمند، حرکت به سوی طرّاحی کتابخانه‏های دیجیتالی و توسعه صنعت چاپ دیجیتالی، تولید سخت‏افزارها و نرم‏افزارهایی که تمام اطلاعات را به خطوط برجسته یا گویا تبدیل می‏کنند، ضروری است. امروزه این خدمت یکی از مطلوبهای فعّالان عرصه فرهنگ و اطلاع‌رسانی نابینایان است و زمینۀ دسترسی بیشتر و سریعتر نابینایان به منابع را فراهم می‌آورد. (رشیدپور،1390)

– ایجاد کتابخانه ملّی نابینایان: در حال حاضر، کتابخانه‌های نابینایان کشور زیر نظر نهادها و موسّسه‌های گوناگون و با شیوه‏های متفاوت اداره می‌شوند و ارائه خدمت می‏کنند. این مسئله باعث ناهمگونی و نبود یکپارچگی در مدیریّت و ارائه خدمات این کتابخانه‏ها شده است. از آنجا که کتابخانه ملّی مرکز مدیریّت تمام امور کتابخانه‌های هر کشور است، کتابخانه‌های نابینایان کشور نیز نیازمند یک کتابخانه مرکزی به عنوان مرکز مدیریّت می‌باشند. حدّاقل این خواسته ایجاد یک معاونت قدرتمند با عنوان معاونت امور کتابخانه‌های نابینایان در کتابخانه ملّی است.

– تأسیس کتابخانه ویژه نابینایان در مرکز شهر جهت دسترسی آسانتر.

– برقراری امکانات ایاب و ذهاب نابینایان به کتابخانه ها در مرکز شهر.

– ایجاد سامانهای برای پست تابهای بریل و گویا و تحویل منابع اطلاعاتی مورد نیاز آنها در منزل و یا محل کار .

– ارائه خدمات تلفنی با هدف کم به رفع مشکلات ناشی از دوری راه.

– تبدیل مخازن بسته به باز و تغییر شیوه سازماندهی به شیوه های عملی تر.

– ایجاد خدمات امانت بین کتابخانه ای با سایر کتابخانه ها و مراکز آموزشی خاص نابینایان.

-ایجاد تسهیلات برای دسترسی به منابع از طریق تهیه فهرستها، فهرستگانها، و سایر ابزارهای کتابشناختی مربوط به منابع ویژه نابینایان )اعم از موجودی خود کتابخانه ها یا موجودی کتابخانه های سایر استانها .

– همکاری وزارتخانه ها و سازمانهای ذی ربط برنامه ریزی های لازم جهت برنامه ریزی برای اوقات فراغت این قشر خاص وزارت آموزش و پرورش، سازمان بهزیستی،و کتابخانه ملی .

– استفاده از طناب کشی یا سنگ فرشهای برجسته در طول مسیر از درِ ورودی کتابخانه تا ساختمان کتابخانه .

– به کارگیری سیستم صداگذاری مقابلِ درِ ورودی اصلی، جهت تشخیص بهتر فرد نابینا.

– استفاده از کفپوشهای مناسب، میز و صندلی مناسب، و تابلوهای راهنمای برجسته.

– ایجاد شبکه های اطلاع رسانی و کتابخانه های دیجیتالی برای این قشر درتمام نقاط کشور

منابع :

– آیت اللهی ، نرگس سادات (1382) بررسی میزان استفاده نابینایان و کم بینایان از کتابهای گویا، بریل و الکترونیکی در استان تهران ، پایان نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی ، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران .

– ارجمند ،تاج الملوک(1380).اطلاع رسانی به معلولان وپیشنهاد شبکه اطلاع رسانی برای معلولان کشور.تهران: دبیرخانه هیات امنای کتابخانه های عمومی کشور.

– امیدی فر، سیروس (1388). بررسی انطباق فضاها و تجهیزات کتابخانه‌های شهر اصفهان با نیازها و محدودیت‌های معلولان جسمی و حرکتی. همایش ملی معماری فضاهای کتابخانه ای – اصفهان – آذر1388.

–  ارجمند، تاج‏الملوک(1371).کتابخانه‌های مرکز نابینایان رودکی، پیام کتابخانه،

– ارجمند، تاج‌الملوک (1380) اطلاع‌رسانی به معلولان و پیشنهاد شبکه اطلاع‌رسانی برای معلولان کشور. تهران: دبیرخانه هیأت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور،

 – ارجمند، تاج‌الملوک (1372). “بررسی وضعیت کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی نابینایان در کشورهای در حال رشد و…”. پایان‌نامه فوق‌لیسانس کتابداری، دانشگاه آزاد اسلامی،

– ارجمند، تاج‌الملوک (1371). “کتابخانه‌های مرکز نابینایان رودکی”. پیام کتابخانه. سال دوم ش اول،ص 73-77

– ارجمند، تاج‌الملوک(1373). “نقش کتابخانه‌های عمومی در اطلاع‌رسانی معلولیت”. پیام کتابخانه، سال چهارم شماره اول و دوم : 54-58؛ 5) “بخش نابینایان کتابخانه ملی راه‌اندازی شد” در کتاب هفته  شماره 160. [On-line]. Available: http:// www. ketabehafeteh.archive/160؛

–  ارجمند، تاج‌الملوک ؛ افسانه تیموری‌خانی (1380) دایره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی ، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، سرویراستار عباس حری، ویراستار: نرگس نشاط و عباس حری ، ویراستار جلد 2: ابراهیم افشار، با همکاری سودابه نظری، تهران،۱۳۸۰ش.، 2 جلد، قابل دسترسی در سایت :     http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages

– ارجمند، تاج الملوک (1373)نقش کتابخانه های عمومی در اطلاع رسانی معلولیت ،فصلنامه تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه های عمومی (پیام کتابخانه سابق) ، شماره 12 و13

– اشرفی ریزی ،حسن؛زهراکاظم پور(1388)خدمات مرجع و فن آوریهای کمکی درخدمت معلولان،مجموعه مقالات اولین همایش سراسری اتحادیه انجمن های علمی – دانشجویی کتابداری و اطلاع رسانی ایران (ادکا) ،14و15 آذر1386، به کوشش عباس حری،علی اکبری و مونا مهدیان،ویرایش نرگس نشاط ، نشر کتابدار .

– اصنافی ،امیر رضا؛ مریم میرزایی (1393)بررسی وضعیت خدمات کتابخانه های عمومی  وابسته به سازمان فرهنگی هنری شهرداری شهر تهران به معلولان ،مجموعه  مقالات  پنجمین کنفرانس اینترنتی  توانبخشی در آسیب نخاعی  – تیرماه   1393

– بشارتی، مینا(1378) “بررسی وضعیت کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی نابینایان و نیمه بینایان مستقر در شهر تهران”. فصلنامه کتاب دوره دهم، ش چهارم ، ص 49-55

– تعاونی، شیرین(1379) استانداردهای ملی خدمات کتابخانه برای نابینایان. تهران: هیأت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور، دبیرخانه، 

– تعاونی،شیرین(1324).استانداردهای ملی خدمات کتابخانه ای برای نابینایان.تهران:نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

– بشارتی،مینا(1378).بررسی وضعیت کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی نابینایان و نیمه بینایان مستقر در شهر تهران.فصلنامه کتاب دوره دهم،شماره چهارم،زمستان1378.ص49-55.

– برگت ، جیمز(بی تا).مجموعه سازی مشارکتی:راهنمای عملی برای کتابخانه شما.ترجمه:مهدی شقاقی(1388).تهران:چاپار،پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران

– اطیابی، نسرین (1377). بهره‏مندی نابینایان از رسانه‏ها در ایران با تأکید بر رسانه‏های مکتوب (اعم از نشریّات ادواری و کتاب) به خط بریل، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده علوم اجتماعی، پایان‏نامه کارشناسی‌ارشد علوم کتابداری و اطلاع‏رسانی.

– بشارتی، مینا (1377). بررسی وضعیّت کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی نابینایان و نیمه‌بینایان شهر تهران، تهران: دانشگاه تهران دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، پایان‏نامه کارشناسی‌ارشد علوم کتابداری و اطلاع‏رسانی.

– پارسازاده، احمد؛ مهدی شقاقی (1388). کتابخانه‌های عمومی و ساخت واقعیت اجتماعی. فصلنامه تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی، شماره 59 ،ص 29- 60.

– پاکزاد ، محمود (1386). کودکان استثنایی، شناخت، آموزش، پرورش، توانبخشی و رفاه ‌آنان، تهران: کانون کر و لالهای ایران.

– تعاونی ، شیرین (1379).استانداردهای ملّی خدمات کتابخانه برای نابینایان، تهران: دبیرخانه هیئت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور.

– جیل ، فلیپ(1386) خدمات کتابخانه های عمومی:رهنمودهای ایفلا /یونسکوبرای توسعه ، ترجمه علی شکویی، ویراسته حسین مختاری معمار،تهران: نشر چاپار .  

– خسروی، سمیرا ؛ خسروی ، فریبرز (1389) بررسی وضعیت کتابخانه تخصصی نابینایان و کم بینایان کتابخانه ملی ایران وراهکارهایی   برای بهبودوضعیت آن ، فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازمان دهی اطلاعات ، 21 ( 1) ، ص63-76.

-رضوی اصل،محسن(1386). کتابخانه های عمومی و نیازهای اطلاعاتی نابینایان، ماهنامه اطلاع یابی و اطلاع رسانی، 1 (4)

– زندیان،فاطمه؛فرخی،فرهنگ؛بیات بداقی،ناهید(1390) استانداردساختمان وتجهیزات کتابخانه:با محوریت معلولین.تهران:چاپار.

– رنجبرترکمانی، فیروزه (1388). خدمات مرجع، نابینایان و کم‌بینایان در خدمات مرجع و اطلاع‏رسانی: مجموعه مقالات اوّلین همایش سراسری اتحادیّه انجمن‏های علمی دانشجویی کتابداری و اطلاع‏رسانی ایران (ادکا) 14 و 15 آذر1386، به کوشش عباس حرّی، علی اکبری و مونا مهدویان، ویرایش نرگس نشاط، تهران: کتابدار.

– زندیان، فاطمه؛ ناهید بیات‏بداقی وفرهنگ فرّخی (1388). بررسی ساختمان و تجهیزات کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی عمومی و دانشگاهی شهر زنجان از نظر میزان انطباق با استانداردهای بین‌المللی برای معلولان جسمی- حرکتی از دیدگاه مسئولان کتابخانه‌ها، فصلنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، شماره چهارم، جلد دوازدهم، پیاپی48.

زره ساز، محمد (1391). تبیین پرسش‌ها و چالش‌های مرتبط با تولید سرمایه اجتماعی در کتابخانه‌های عمومی ایران. نشریه الکترونیکی شمسه، شماره 14 -15. بازیابی 22/11/1392 …، از http://aqlibrary.ir/Old/index.php?module=TWArticles&file=index&func=view_pubarticles&did=1693&pid=11

– رسولی، بهروز؛ نادر نقشینه ؛ابراهیم حیدری (1393)XML نیازهای آموزشی کتابداران برای ارائه خدمت به کاربران با آسیب بینایی: دیدگاه کتابداران و استادان علم اطلاعات و دانش شناسی ایران ،فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، شماره 97،   ص 174-194

– رسولی ، بهروز؛ فاطمه فهیم نیا(1392)رضایت کاربران با آسیب بینایی از خدمات بخش نابینایان کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، شماره 95، ص 38-54

– رشیدپور، رضا؛ علی اکبر پوراحمد(1390) بررسی وضعیت کتابخانه های نابینایان و نیمه بینایان مستقر در استان خراسان رضوی و بررسی میزان رضایتمندی کاربران از خدمت آنها،فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی، شماره 56، ص 267

– رنجبری ، صفرعلی و تاج آبادی ، رضا (1382) معرفی کتابخانه عمومی ( وقفی) دکتر حصبی اراک. فصلنامه اطلاع رسانی ، دوره 19 ، شماره اول و دوم ،

– رشید پور، رضا(1390)بررسی وضعیت کتابخانه های نابینایان و نیمه بینایان مستقر در استان خراسان رضوی و بررسی میزان رضایتمندی کاربران از خدمات آنها، فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی، شماره  56 ، شماره چهارم، جلد 14     ، سال دوم شماره اول.

– داورمنش، عبّاس، و فریده براتی‏سده(1385). مقدمه‏ای بر توانبخشی معلولان، تهران: رشد.

– دیوادسن، شیلاتی (1376). چشم‌انداز جدید خدمات کتابخانه به نابینایان در کشورهای در حال توسعه آسیا (ترجمه پرویز عازم در گزیده مقالات ایفلا، چین: 25- 31 اوت 1996)، زیر نظر عبّاس حرّی، با همّت تاج‏الملوک ارجمند، تهران: کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران.

– دیده گاه ، فرشته ؛مرجان خجسته فر (1388) کاربرد فن آوریهای نوین در ارائه خدمات کتابخانه ای به معلولین جسمی، ماهنامه اطلاع یابی و اطلاع رسانی ، سال سوم، شماره 20، ص 16

– سادات‏آیت‏الهی، نرگس (1382). بررسی میزان استفاده نابینایان و کم‌بینایان از کتابهای گویا، بریل و الکترونیکی، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحدعلوم وتحقیقات، پایان‏نامه کارشناسی‌ارشد علوم کتابداری و اطلاع‏رسانی.

– سکولد، بئابتریس کریستتنسن (1380). سیاست‏های ملّی برای ارائه خدمات کتابخانه‌ای به نابینایان و کودکان با معلولیت‏های بینایی (ترجمه تاج‏الملوک ارجمند در گزیده مقالات ایفلا، بانکوک: 20- 28اوت 1999)، زیر نظر عباس حرّی، به همت تاج‏الملوک ارجمند، تهران: کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران.

– سلطانی‌زاده، شهیندخت (1354). خدمات کتابخانه به معلولین و نابینایان، تهران: دانشگاه تهران، دانشگاه علوم تربیتی، پایان‏نامه کارشناسی‌ارشد علوم کتابداری و اطلاع‏رسانی.

– شریفی درآمدی، پرویز (1379). روانشناسی و آموزش کودکان نابینا، تهران: گفتمان خلّاق.

– سلطانی زاده،شهیندخت(1354). خدمات کتابخانه به معلولین ونابینایان.پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشکده علوم تربیتی،دانشگاه تهران.

– سلطانی، پوری. راستین، فروردین(1379) دانشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، فارسی – انگلیسی و انگلیسی – فارسی. تهران: فرهنگ معاصر،

– سلطانی‌زاده، شهیندخت(1354) خدمات کتابخانه به معلولین و نابینایان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشگاه تهران، دانشگاه علوم تربیتی، 

– عماد خراسانی، نسرین دخت (1379)خدمات عمومی کتابخانه وشیوه های آن.تهران نشر کتابدار.

– فدراسیون بین المللی انجمنهای کتابداری (ایفلا) (1354). استانداردهای ایفلا برای کتابخانه های عمومی. ترجمه شیرین تعاونی. تهران:مرکز خدمات کتابداری.

– صالحی ،هاجر(1387) کتابخانه های معلولین، ماهنامه اطلاع یابی و اطلاع رسانی، شماره 13، ص 44

– صیامیان، حسن ؛ حسن زاده ، محمد ؛ نوشین فرد ، فاطمه ؛ حریری ، نجلا (1392) نیازهای اطلاعاتی   کاربران با آسیب بینایی و نقش کتابخانه ها درتامین آنها : مرورنظام مند ، فصلنامه   مطالعات ملی کتابداری وسازمان دهی اطلاعات ، ش98 ، ص150- 165 .

– صیامیان ،حسن (1391) مطالعه نیازهاو رفتارهای اطلاعاتی نابینایان در ایران وارائه الگوی پیشنهادی ، پایان نامه دکترای تخصصی   کتابداری و اطلاع رسانی ،   دانشکده علوم انسانی و اجتماعی ، دانشگاه آزاد اسلامی ، واحدعلوم و تحقیقات تهران .

– عمادخراسانی، نسرین دخت (1382) خدمات معرفی کتابخانه ،تهران : نشر چاپار .

– فهیم‌نیا ،فاطمه ؛ بهروز رسولی (1392) رضایت کاربران با آسیب بینایی از خدمات بخش نابینایان کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران ، دوره 24، شماره 3،   ص 38-54  

– فرقانی، پریناز؛ حسن کیانی؛ منصور تاجداران (1390)سنجش رضایت نابینایان از خدمات کتابخانه های نابینایان در آذربایجان شرقی،فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، شماره 85، ص 100

– ضیایی،محمد صادق ( 1383)مطالعه ای در مورد   نحوه ارائه خدماتبه دانشجویان نابینا در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران فصلنامه تحقیقات کتابداری و اطلاع رسانی   دانشگاهی ، 38(42) ، ص 41-52.

– فرج‏پهلو، عبدالحسین (1361). بررسی مسایل کتاب و کتابخوانی در رابطه با کودکان نابینا، ناشنوا و عقب‏مانده ذهنی، تهران: دانشگاه‏تهران، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، پایان‏نامه کارشناسی‏ارشد علوم کتابداری و اطلاع‏رسانی.

– فدایی، غلامرضا؛ فیروزآبادی احمد؛ و ابراهیمی، رحمان (1391). نقش کتابخانه‌های عمومی در افزایش سرمایه اجتماعی: مطالعه موردی شهر تهران. فصلنامه تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی (پیام کتابخانه) 18 (2)، 197-215.

– غفاری قدیر، جلال و شقاقی، مهدی ( 1389). کتابخانههای عمومی و تحلیل کارکردهای اجتماعی آن به عنوان نهادی ارتباطی- رسانه‌ای ، فصلنامه تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی (پیام کتابخانه)، 16 (3 )، 5-38.

– کوانق، رزمری(1374) “حمایت از نابینایان در زمینه آموزش و اشتغال”. ترجمه مهرداد نیکنام در گزیده مقالات ایفلا (کوبا 21-27 اوت 1994). زیرنظر عباس حری، به همت تاج‌الملوک ارجمند. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ص 348-367؛

– کاواناگ ، رزمری (2000) کتابخانه‌ نابینایی در عصر اطلاعات ، نقش ایفلا و اتحادیه جهانی نابینایان (WBU) ، پنجمین جلسه عمومی اتحادیه جهانی نابینایان ،۲۰-۲۵ نوامبر سال ۲۰۰۰ در ملبورن استرالیا ، ترجمه اسماعیل وزیری ، پیام بهارستان، خرداد ۱۳۸۲ـ شماره ۲۴، ص ۱۵ – ۱۷

– کوکبی ، مرتضی؛ صبا احسانی (1393)بررسی وضعیت کتابخانه های عمومی استان خوزستان در مقایسه با استانداردهای منابع، تجهیزات و وضعیت نیروی انسانی متخصص برای خدمات کتابخانه ای جهت نابینایان،فصلنامه تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه های عمومی(پیام کتابخانه سابق)،ش 79، ص 661-684

– محمدصادق ضیایی ، مینا بشارتی (1383) مطالعه ای در مورد نحوه ارائه خدمات به دانشجویان نابینا در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران ، فصلنامه تحقیقات کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاهی ،   ش 42، ص 41

– مرادی،نورالله (1321).مرجع شناسی.تهران:انتشارات فرهنگ معاصر

– میر حسینی،زهره(1381)خدمات کتابخانه های به گروه های خاص،دائره المعارف کتابداری واطلاعرسانی ،جلد1 ،ص770-773.

– مهراد،جعفر(1387).مبانی فن آوریهای اطلاعاتی.تهران:سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها(سمت)،مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.

– نامنی، محمّدرضا (1363). سیری گذرا در آموزش و بهزیستی معلولین بینایی، تهران: بی‏نا.

– نامنی، محمّدرضا؛ افسانه حیات‏روشنایی و فریده ترابی‏میلانی (1381). تحوّل روانی آموزش و توانبخشی نابینایان، تهران: سمت. 

– نوشین فرد ،فاطمه ؛رضوی ، یلدا (1389)مطالعه نیازهای   اطلاعاتی کاربران نابینا و کم بینای شهر کرمان و میزان بهره گیری آنها از خدمات کتابخانه ای ،فصلنامه تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه های عمومی ، 16 (4)، ص129- 149.

– هاشمی ، گیتی (1373). بررسی مشکلات دانشجویان معلول رشته پزشکی در زمینه استفاده از کتابخانه. پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشکده مدیریت واطلاع رسانی پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی ایران.

– هنگ، ساموئل تی (1371). ارائه خدمات مرجع به معلولین در کتابخانه های دانشگاهی. ترجمه سیمین سوداگر. فصلنامه کتاب، دوره سوم، شماره 1-4ص 56-74.

– وفادار،اکرم( 13).بررسی خدمات کتابخانه ملی ایران به نابینایان.ارتباط علمی.

– یوسف زاده دوانی،منصور(1376).روانشناسی معلولین.قم:انتشارات سرور.

–  ـــــــــــــــ (1373). بررسی وضعیّت کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی نابینایان در کشورهای در حال رشد و پیشنهاد شبکه اطلاع‏رسانی برای نابینایان کشور، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران شمال، پایان‏نامه کارشناسی‌ارشد علوم کتابداری.

–  ـــــــ (1380).اطلاع‏رسانی به معلولان، تهران: دبیرخانه هیئت امنای کتابخانه‏های عمومی کشور.

– جهان در تلاش برای کتابخوانی نابینایان”. در کتاب هفته شماره 160. [On-line]. Available:http://www.Ketabehafteh.ir/ archive/ 160.

 – “بررسی وضعیت کتابخانه‌های نابینایان در ایران”. در روزنامه شرق شماره 162. [On-line].Available://www.sharahNewsPaper.com/830122/life.htm؛

 

Varheim, A. (2006). Social capital and the multicultural challenge: the role of the public library. Presented at the 4th annual meeting of document academy at School of Information, University of California, (Berkeley, 13-15 October). تاریخ بازیابی 21/11/1392 ,http://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&ved=0CCUQFjAB&url=http%3A%2F%2Fwww.researchgate.net%2Fprofile%2FRahman_Ebrahimi%2Fpublication%2F236985624_Role_of_Public_Libraries_in_Increasing_Social_Capital_A_Case_Study_of_Tehran_City%2Flinks%2F0deec52f359da4fc86000000.pdf&ei=UGvpVMDgIYHsUrawgJAF&usg=AFQjCNHBc1T3vNBkwYeKCfZlMNaQWSU9sw&sig2=kLh3TJv3CbCjwK9X6Ez2ZQ

 

 

 

 

[2] . دانشجوی کارشناسی ارشد رشته حقوق عمومی دانشگاه آزا د اسلامی اراک