سلام دوستان

 

با مقالۀ امروز که یه کمی هم شبیه قبلی هست در خدمتتون هستم.

نخواستم منتشرش نکنم چون به هر حال یه مطالبی تو این مقاله بود که با مقالۀ قبلی فرق داشت به همون دلیل منتشرش کردم

 

دانلود.

 

بررسی جایگاه نهاد کتابخانه در تأمین نیازهای اطلاعاتی نابینایان در جامعه

 

مهران سهراب زاده[1]

آمنه مرتضوی[2]

 

 

چکیده

نابینایان همچون سایر افراد جامعه دارای حقوق فردی و اجتماعی هستند و لازم است تا از حاشیه زندگی به متن بیایند. از سوی دیگر، جهان پیرامون ما عرصه تغییرات بنیادین است و دسترسی به اطلاعات روزآمد میتواند در لحظه لحظه زندگی انسان­ها اثرگذار باشد و از طرفی، نگرش بنیادین دنیای جدید بر پایه نگرش برابری انسان­ها استوار است، برابری نه به مفهوم تساوی، بلکه به مفهوم برابری استفاده از فرصت­ها. اساس توسعه این است که جامعه پذیرای اندیشه برابر شود و نهادهای اجتماعی با این اندیشه همگام شوند و بستر کتابخانه­ها میتوانند به آسانی برابری انسان­ها را با ابعاد گوناگون و زوایای متفاوت آن،مهیا سازند. یکی از مهم­ترین ابعاد آن برابری رفع نیازهای اطلاعاتی همگان است. هدف از پژوهش حاضر که به روش اسنادی انجام گرفته است بررسی جایگاه نهاد کتابخانه در تأمین این نیاز مهم نابینایان در جامعه است.

نتایج نشان می­دهد در دورانی که حجم اطلاعات موجود در جهان با سرعتی روزافزون افزایش می­یابد، توجه به نیازهای اطلاعاتی نابینایان برای جلوگیری از عمیق­تر شدن ورطه ی ناشی از محرومیت اطلاعاتی میان بینایان و نابینایان در زمره ی تعهدات حرفه­ای کتابداران تمام کتابخانه­ها به شمار می­رود و انجام تمهیدات و اقدامات لازم در جهت استفاده مطلوب نابینایان از خدمات کتابخانه­ها ضروری است.

 

کلید واژه­ها: نابینایان، کم­بینایان، کتابخانه، خدمات کتابخانه ای، نیازهای اطلاعاتی.

 

مقدمه

از آغاز تمدن بشری، اطلاعات و استفاده از آن یکی از مسایل مهم به شمار می­آمده است و انرژی و درونمایه همه فعالیت­های علمی فرهنگی و اجتماعی، اطلاعات و دانش است. امروزه دسترسی به اطلاعات و استفاده مؤثر از آن برای قشرهای جامعه به منزله یک اصل اساسی در زندگی اجتماعی و حرفه ای به شمار می­رود.

کسب اطلاعات در دنیای کنونی، اصلی مهم برای پیشرفت و همگامی با جهان اطلاعاتی امروز است .

فردی که قادر به یافتن اطلاعات مورد نیاز خود نباشد، توان همگامی با پیشرفت­های بشری را ندارد، بنابراین مهارت­های اطلاع یابی ضامن بقای بشر امروز است. نظریه­های جستجوی اطلاعات، غالبا اشاره به مفهوم نیاز اطلاعاتی دارد. یکی از مهم­ترین نیازهای انسان، نیازهای اطلاعاتی است، نیازهای اطلاعاتی نیازهایی هستند که از طریق خدمات اطلاع­رسانی و مواد کتابخانه ای ارضاء می­شوند و کتابخانه­ها در این خصوص نقش مهمی را ایفا می­کنند (صیامیان،1391: 151). اطلاعات انسان را در حل مسئله و تصمیم گیری صحیح کمک می­کند و بهترین اطلاعات، اطلاعاتی است که مرتبط، کامل، صحیح و جاری باشد. بی تردید نیاز به اطلاعات تنها به قشر خاصی محدود نمی­شود و کلیه افراد جامعه از جمله معلولین نیز از این قاعده مستثنی نیستند (زرمهر،1393: 77).

امروزه در دنیایی زندگی می­کنیم که حداقل 500 میلیون نفر از جمعیت سراسر جهان دچار نوعی معلولیت هستند. در این میان، تعداد 38 میلیون نفر از معلولیت بینایی رنج می­برند. تعداد نابینایان ساکن در کشور ایران را 160 هزار نفر و جمعیت نیمه بینایان کشور را نیز 700 تا 90 هزار نفر برآورد کرده­اند (رشیدپور،1390: 269، به نقل از بشارتی، 1378).

نگرش اساسی دنیای جدید نگرش برابری دسترس پذیری است، برابری نه به مفهوم تساوی بلکه به مفهوم برابری فرصت­ها برای همه افراد یک جامعه است. به دنبال این اندیشه، در دی ماه سال 1372 مجمع عمومی سازمان ملل متحد اصول استاندارد فراهم آوری امکانات برابر برای معلولان را به تصویب رساند. بندهای 5 و 10 این مصوبه به صراحت دولت­ها را مسئول ارائه خدمات اطلاع رسانی و دسترس پذیر کردن خدمات و منابع اطلاعاتی برای گروه­های مختلف معلولان از جمله نابینایان معرفی می­کند.

پیمان نامه حقوق معلولان سازمان ملل متحد در سال 2008 به مسئولیت دولت­ها در مورد دسترس پذیر کردن اطلاعات به صورت جامع برای همه مردم تأکید کرد (رشیدپور،1390: 270).

بر این اساس، نابینایان و کم بینایان نیز همچون سایر اقشار جامعه و در راستای اصل برابری حقوق شهروندی، می­بایست همانند دیگر افراد از حقوق و مزایای یکسانی برخوردار باشند(کوکبی، 1393: 662).

بر اساس آمارهای به دست آمده از سازمان بهداشت جهانی، در هر ثانیه یک نفر نابینا می­شود و هر دقیقه یک کودک نابینا در جهان متولد می­شود و همچنین آخرین آمار موجود حاکی از وجود 39 میلیون نفر نابینای مطلق و 246 میلیون کم بینا در جهان است. حدود 60 درصد اختلالات بینایی قابل درمان و 20 درصد آنها قابل پیشگیری هستند ( سازمان بهداشت جهانی، 2014).

در ایران از هزار تولد، یک کودک با اختلالات بینایی شدید و عمیق به دنیا می­آید. در مورد تعداد نابینایان در ایران آمار دقیق و یکسانی وجود ندارد و آمار این افراد که از سوی سازمان­ها و مؤسسه­های مختلف ارائه می­شود، متفاوت است به طوری که مرکز پژوهش­های مجلس در گزارشی که در مرداد 1385 منتشر کرد، برآورد جمعیت نابینای کشور را 408 هزار و 340 نفر و نابینایان شناسایی شده را 76 هزار و 707 نفر اعلام کرد (مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، 1385) و سازمان بهزیستی این تعداد را بطور حدودی 150 هزار نفر ( سازمان بهزیستی کشور، 1393) و مرکز آمار ایران طبق نتایج آخرین سرشماری نفوس و مسکن در سال 1390، تعداد نابینایان در کشور را 98 هزار و 977 اعلام کرده است (مرکز آمار ایران، 1390).

با توجه به تعریف بین المللی نابینا کسی است که میزان دید او کمتر از یک دهم است و نیمه بینا یا کم بینا نیز به فردی اطلاق می­شود که میزان دید او بیشتر از یک دهم است و با استفاده از وسایل کمکی (عینک) میزان دید او حداکثر به سه دهم می­رسد (بشارتی، 1378: 50). نابینایی عارضه و پدیده ای است ناخواسته که برای هر فردی در هر زمان و مکانی ممکن است رخ دهد. اما نابینایی نمی­تواند عامل بازدارنده حضور افراد نابینا در صحنه­های گوناگون اجتماعی باشد؛ چنانکه برخی از این افراد از دیرباز با تلاش و کوشش خستگی ناپذیر خود توانسته اند در زمره افراد برجسته و شایسته اجتماع قرار گیرند و از خود آثار علمی و ادبی بسیار باقی بگذارند: مانند رودکی، از متقدمین و محمد خزائلی از متأخرین که هر دو از مفاخر ملی کشور ما هستند.

فرد نابینا یک ناتوان ذهنی نیست که تنها به خوراک و پوشاک نیاز داشته باشد، بلکه مانند سایر افراد به پرورش روح و اندیشه نیازمند است.

در این بین، کتابخانه­ها به عنوان یکی از مراکز فرهنگی و یا کمک آموزشی می­توانند این رسالت را عهده­دار شوند (فرقانی،1390: 101). کتابخانه­ نهادی اجتماعی است که با گردآوری، سازماندهی و نگهداری دانش مدون بشر، امکان رشد اندیشه، شکوفایی استعداد و باروری ذهن خلاق انسان پویا و جست و جوگر را فراهم می­کند (نگهبان،1387: 96).

به همین منظور، کتابخانه­های نابینایان در خدمت رفع نیازهای اطلاعاتی، گسترش فرهنگ، ارتقای علم و دانش و ایجاد امکانات و شرایط مناسب برای پر کردن اوقات فراغت آنان می­باشند (تعاونی، 1379).

یکی از اساسی­ترین مشکل نابینایان در خصوص برقراری ارتباط با دنیای پیرامون خویش، کسب اطلاعات است و بهترین روش کسب اطلاعات در هر زمینه­ای مطالعه کتب مربوط به آن زمینه است. گسترش کتابخانه­های عمومی و شبکه­های اطلاعاتی، کاوش در هر زمینه ای را برای افراد بینا فراهم آورده است و این در صورتی است که نابینایان به دلیل گسترش کم امکانات عمومی برای مطالعه، از این امکان که ابتدایی­ترین حق هر انسانی است محروم بوده­اند (مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی، 1385). در حالیکه یکی از بارزترین محرومیت­های نابینایان، منابع اطلاعاتی و نحوه دسترس پذیری به آنها است و در دورانی که حجم اطلاعات موجود در جهان با سرعتی روزافزون افزایش می­یابد، توجه به نیازهای اطلاعاتی آنها وظیفه­ای مسلم برای جلوگیری از محرومیت اطلاعاتی این گروه گسترده از افراد جامعه است (کوکبی،1393: 662).

کتابخانه­ها از مهم­ترین نهادهایی هستند که می­توانند به نابینایان خدمت کنند و دسترسی آسان به انبوه دانش بشری را میسر سازند.

گسترش خدمات کتابخانه ای کارآمد برای این افراد از اهمیت ویژه­ای برخوردار است، به این دلیل که محمل­های اطلاعاتی که مخصوص این افراد به طور تجاری منتشر می­شود، در مقایسه با محمل­هایی که برای افراد عادی منتشر می­شود بسیار ناچیز است (فهیم نیا،1392: 41).

در واقع کتابخانه­ها باید به عنوان یک مرکز سوادآموزی و خودآموزی، در مسیر بهبود سطح سواد نابینایان عمل کرده و نحوه بهره­گیری از کتابخانه و منابع را به آنها آموزش دهند .

ارائه خدمات به نابینایان باید به گونه­ای باشد که این افراد بدون توجه به معلولیت شان قادر به بهره­گیری از منابع، امکانات، تسهیلات، و سایر خدمات کتابخانه ای باشند و به فراسوی محدودیت­شان هدایت شوند (خسروی،1389: 63).

 

بیان مسئله

یکی از مهم­ترین و کلیدی­ترین اصول در ارائه خدمات کتابخانه ای به نابینایان اصل “برابری دسترس پذیر” است (تعاونی،1379).

مجمع عمومی سازمان ملل متحد، در دی ماه 1372 راه کارهای فراهم سازی امکانات برابر برای معلولان را به تصویب رساند. بندهای 5 و 10 این مصوبه به صراحت دولت­ها را مسئول تأمین خدمات اطلاع­رسانی و منابع اطلاعاتی برای گروه­های مختلف معلولان از جمله نابینایان معرفی می­کند. دولت­ها باید شرایطی فراهم آورند که نابینایان مانند افراد سالم، به همه امکانات و تسهیلات دسترسی داشته باشند و تبعیضی در کار نباشد (قاسمی، 1392: 25).

با این دیدگاه و نگرش، لازم است که جدیت بیشتری از سوی دولت­ها در راستای ایجاد کتابخانه­ها و مراکز اطلاع رسانی مخصوص نابینایان و نیمه بینایان صورت پذیرد. عنایت به نحوه ارائه خدمات کتابخانه­ها و مراکز اطلاع رسانی به نابینایان از ویژگی خاصی برخوردار است؛ زیرا از یک سو خصوصیات جسمی و مشکلات ایشان و از سوی دیگر اشتیاق در جهت پیشرفت و رفع نیازهای اطلاعاتی آنان، کتابخانه­ها و مراکز اطلاع رسانی با ویژگی­های خاصی را می­طلبد (ضیایی،1383: 43).

 

پیشینه

خدمات کتابخانه­ها به نابینایان در ایران از دهه 1350 مورد توجه محققان و پژوهشگران قرار گرفت. پایان نامه کارشناسی ارشد سلطانی زاده (1354) با عنوان « خدمات کتابخانه معلولین و نابینایان» را می­توان در زمره نخستین تلاش­ها در این زمینه دانست (ضیایی،1383: 43).

پس از آن در زمینه کتابخانه­های نابینایان پژوهش­هایی در ایران و خارج از کشور صورت گرفته که تعدادی از آنها به قرار زیر است:

فرج پهلو (1361)، در پایان­نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «بررسی مسایل کتاب و کتابخوانی در رابطه با کودکان نابینا، و ناشنوا و عقب افتاده ذهنی» به این نتیجه رسید که قسمت عمده امکانات برای این افراد، در پایتخت متمرکز شده و مسئولان نسبت به مسایل کتابخوانی آنها توجه کافی به عمل نمی­آورند.

ارجمند ( 1372 )، در پایان­نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «بررسی وضعیت کتابخانه­ها و مراکز اطلاع رسانی نابینایان در کشورهای در حال رشد با تأکید بر ایران و پیشنهاد شبکه اطلاع رسانی برای نابینایان در کشور» به این نتیجه رسید که پرسنل شاغل در کتابخانه­های مخصوص نابینایان هیچکدام متخصص نبوده­اند و استقرار کتابخانه­ها در مراکز استان، دستیابی نابینایان را به آنها مشکل ساخته است.

بشارتی ( 1387 )، در مقاله ای با عنوان «عوامل افزایش ارائه خدمات کتابخانه­های نابینایان» برای جلوگیری از عمیق­تر شدن فاصله اطلاعاتی بین نابینایان و افراد بینا به عواملی از جمله « نابینا باوری» و نیازهای اطلاعاتی آنها، آموزش کتابداران و نابینایان، امانت بین کتابخانه ای، و استفاده از فناوری نوین اشاره کرده است.

اطلسی (1387) ، در مقاله ای با عنوان «بررسی مفاهیم یادگیری الکترونیکی و کتابخانه­های مجازی و بیان اهمیت آنها برای نابینایان» بیان کرده است که می­توان با طراحی مناسب کتابخانه­های دیجیتالی و تهیه ابزارهای مورد نیاز، استفاده مؤثرتر از این فناوری را برای نابینایان فراهم کرد.

کومبز ( 1377)، در مقاله ای با عنوان « بزرگراه­های اطلاعاتی و نابینایان» به این نتیجه رسید که فناوری اطلاعات می­تواند در دسترس­پذیر کردن هر چه بیشتر اطلاعات عمل کند.

با این همه، کتابخانه­ها و کتابداران باید با ارائه نقش محوری، تمام کاربران را در بازیابی و استفاده از اطلاعات یاری دهند.

اسکریزوسکی (1381)، در مقاله ای با عنوان « ساختار جوامع هوشمند چگونه است و چطور می­توانند برای نابینایان و معلولان بینایی مفید باشند» به این نتیجه رسید که ایجاد امکانات در جوامع هوشمند، برای نابینایان، به دو شیوه عملی است: نخست، تدوین الگوی ساختار سیاست عمومی؛ و دوم پیوند نیازهای نابینایان با بخش تجاری و تولید اطلاعات سرگرم کننده و بهره­وری از امکانات و تسهیلات است.

تیلور ( 2006 )، در مقاله ای با عنوان « خدمات به نابینایان در عصر دیجیتال» به این نتیجه رسید که خدمات کتابخانه کنگره، به نابینایان، به سوی دیجیتالی شدن حرکت میکند. کتاب­های بریل به «وب بریل» بدل شده­اند و کاربر نابینا می­تواند منبع مورد نیاز خود را بدون نیاز به مراجعه به کتابخانه و کتاب­های حجیم یافته و از آن استفاده کند.

لوکربی ( 2007 )، در زمینه «افزایش یادگیری معلولان از طریق دسترسی دیجیتالی به مواد یادگیری » به این نتیجه دست یافت که باید برای این قشر، کتاب­های گویای دیجیتالی استاندارد تهیه شوند؛ این کتاب­ها، نسبت به منابع چاپی، تأثیر بیشتری دارند و میزان یادگیری آنها را افزایش می­دهند (فرقانی،1390: 103).

 

جایگاه خدمات کتابخانه ای در رفع نیاز اطلاعاتی نابینایان

ارائه خدمات کتابخانه ای به نابینایان و کم بینایان، یکی از پر مسئولیت ترین وظایف کتابداران است. در عصری که حجم اطلاعات قابل دسترسی رو به افزایش است توجه به نیازهای اطلاعاتی این گروه برای جلوگیری از عمیق­تر شدن شکاف اطلاعاتی آنان در زمره تعهدات حرفه ای کتابداران تمام کتابخانه­ها و مراکز اطلاع رسانی به شمار می­رود ( تعاونی،1379). کتابخانه نهادی اجتماعی است که نقش مهمی در توسعه فرهنگی یک جامعه دارد. در میان انواع کتابخانه­ها و مراکز اطلاع رسانی، کتابخانه­های عمومی تنها مرجعی است که تمامی افراد بدون هیچ گونه محدودیتی حق استفاده از منابع آن را دارند. وظیفه اساسی کتابخانه­های عمومی فراهم کردن تمام منابع لازم برای رفع نیازهای افراد و گروه­های مختلف جامعه است تا بتوانند از طریق مطالعه منابع آن، نیازهای آموزشی و اطلاعاتی خود را رفع کرده و به صورتی سالم اوقات خود را پر کنند. کتابخانه­ها با گردآوری، سازماندهی و نگهداری دانش مدون بشر، امکان رشد اندیشه، شکوفایی استعداد و باروری ذهن خلاق انسان پویا و جست و جوگر را فراهم می­کند (نادری بلداجی،1394: 64).

ماده 9 کنوانسیون بین­المللی حمایت از حقوق معلولان بر قراردادن فن­آوری اطلاعات و ارتباطات و کلیه سرویس­های خدماتی عمومی برای افراد معلول به گونه­ای که به آن دسترسی داشته و دچار محدودیت نگردند، اشاره دارد و همچنین ماده 30 این کنوانسیون حق بهره­مندی از خدمات و امکانات فرهنگی مانند کتابخانه­ها را برای این افراد به رسمیت می­شناسد و فراهم کردن امکان دسترسی و استفاده از خدمات کتابخانه­ها برای معلولان را توسط سازمان­های دولتی ضروری می­داند (سازمان ملل متحد، 2015). همچنین بر اساس ویرایش 1995 بیانیه یونسکو، کتابخانه عمومی محلی برای اطلاعات و تولید انواع دانش قابل استفاده برای کاربران آن است. خدمات کتابخانه عمومی بدون در نظر گرفتن سن، نژاد، جنس، مذهب، ملیت، زبان و موقعیت اجتماعی افراد، بر اساس اصل برابری دسترسی در اختیار همگان قرار می­گیرد. بدین دلیل خدمات و منابع ویژه باید برای آن دسته از کاربرانی که به هر دلیلی نمی­توانند از خدمات و مواد کتابخانه ای عادی بهره­مند شوند، مانند اقلیت­های زبانی، معلولان یا بیماران فراهم شود. کتابخانه­های عمومی در قبال کاربران معلول خود مسئولیت خطیر و مهمی بر عهده دارند (یونسکو،1995).

نخستین کتابخانه نابینایان در 1768 م. در بریتانیا با مجموعه ای به خط برجسته برای دانشجویان نابینا تاسیس شد. کتابخانه ملی نابینایان که یک کتابخانه عمومی در بریتانیا محسوب می­شد، در سال 1882 به منظور تأمین نیازهای نابینایان و کم بینایان در دسترسی به خدمات کتابخانه­ای همانند افراد بینا، راه­اندازی شد. در ایالات متحده کتابخانه بوستون نخستین کتابخانه ای است که خدمات به نابینایان را در سال 1868 م. آغاز کرد و کتابخانه ملی برای نابینایان در 1897 م. تاسیس شد (درودی،1387: 71).

در ایران نخستین مدرسه برای نابینایان و نگهداری آنها در 1342 توسط محمد خزائلی تحت عنوان «مجتمع نابینایان دکتر خزائلی» تأسیس شد. البته قبل از آن در سال 1298 ه.ش. فردی به نام کریستوفل تحت پوشش دایره اسقفی ارامنه در تبریز به تأسیس آموزشگاهی ویژه نابینایان دست زد و خط را به طریق ابتکاری وارد کشور نمود. سازمان بهزیستی کشور، وزارت آموزش پرورش استثنایی کل کشور و انجمن نابینایان ایران از سالها پیش در امر آموزش و بهزیستی نابینایان و کم بینایان فعالیت داشته­اند. علاوه بر این، دفتر ملی اطلاع رسانی به معلولان به عنوان یکی از معاونت­های پژوهشی کتابخانه ملی از اوایل سال 1373 شروع به فعالیت کرده است(نوشین فرد،1389: 130).

در نیم قرن اخیر فعالیت­های فرهنگی و علمی نابینایان همواره رو به پیشرفت و توسعه بوده است. در بسیاری از شهرها کتابخانه و مراکز اطلاع رسانی تأسیس شده است. اما هنوز گزارش جامعی از این فعالیت­ها تدوین و عرضه نشده است (قاسمی،1392: 25).

نابینایان همانند دیگر افراد جامعه به عنوان بخشی جدایی ناپذیر از جامعه دارای نیازهای اطلاعاتی هستند که با توجه به محدودیت­ قوه بینایی و دریافت محدودتر اطلاعات از محیط پیرامون، مشکلات بیشتری در مسیر کسب اطلاعات مورد نیاز خود پیش رو دارند.

آنها نیاز مضاعف به منابع اطلاعاتی با قابلیت­های خاص جهت کسب اطلاعات مورد نیاز خود دارند (نوشین فرد،1389: 131، به نقل از رضوی اصل، 1386).

توجه به نیازهای اطلاعاتی این گروه برای جلوگیری از عمیق­تر شدن شکاف ناشی از “محرومیت اطلاعاتی” میان بینایان و نابینایان در زمره تعهدات حرفه ای کتابداران تمام کتابخانه­ها به شمار می­رود. رشد فن­آوری­های اطلاعاتی و ارتباطی به ویژه اینترنت موجب شده است که دامنه و حجم مواد اطلاعاتی قابل دسترس برای این گروه گسترش یابد. از این رو، کتابخانه­ها و مراکز اطلاع رسانی با بهره­گیری از امکانات و تجهیزات نوین می­توانند خدمات مناسبی را برای افراد نابینا و کم بینا تدارک ببینند. معلولان از حقوق مساوی با سایر شهروندان برخوردار هستند و کتابخانه­ها موظف هستند امکانات لازم را برای دسترسی و استفاده این قشر به منابع اطلاعاتی فراهم آورند؛ بطوریکه این افراد نیز بتوانند مانند سایر افراد جامعه سطح دانش خود را ارتقاء داده و در حوزه­های مختلف اجتماعی فعالیت کنند و برای جامعه خود مفید باشند (نوشین فرد،1389: 131).

می­توان نیازهای کتابخانه ای افراد کم­بینا و نابینا را در قالب وظایف کتابخانه­های عمومی در قبال این قشر بیان نمود. در این بین فراهم کردن مکان­های مناسب جهت کتابخانه نابینایان، غنی­سازی و در دسترس قرار دادن آسان منابع (کتاب­های بریل، گویا، نشریات و…) با توجه به نیازهای اطلاعاتی و اهداف عالی در جهت تعالی فرهنگ مطالعه و اطلاع­رسانی، تهیه تجهیزات فن­آورانه به­روز و مناسب (الکترونیکی، ارتباطی و …)، فراهم آوری محمل­های اطلاعاتی با توجه به نیازهای این افراد در حداقل زمان ممکن، تعیین سیاست و راهکارهای لازم جهت شناخت توانایی­های این قشر به عموم مردم را می­توان بیان نمود. همچنین کتابخانه باید به عنوان یک مرکز سوادآموزی و خودآموزی، در مسیر بهبود سطح سواد نابینایان عمل کرده و نحوه استفاده از کتابخانه و منابع را به آنها آموزش دهد. از این رو فراهم کردن امکانات مطالعاتی برای نابینایان فرصتی مناسب جهت برابرسازی موقعیت­ها و گسترش نشر الکترونیک، جایگزینی مناسب جهت مکتوبات بریل در تمامی زمینه­ها برای علاقمندان خواهد بود.

مشاوره با سازمان­ها و انجمن­های مرتبط همانند اداره کل بهزیستی و کانون­های نابینایان، امانت بین کتابخانه ( با صدور کارت­های اشتراک و عضویت)، امکان دسترسی به وسایل الکترونیکی در کتابخانه­ها، نشر الکترونیک و ارسال آن توسط اینترنت به پست الکترونیک این قشر، اشتراک با روزنامه­های ویژه نابینایان (ایران سپید- ماهنامه بشری –نشریه ویژه یونسکو – فصلنامه بصیر و …)، ورود فن­آوری­های جدید مرتبط، و همچنین به کارگیری نابینایان در کارهای مربوط به کتابخانه خود، می­تواند راه حلهای پیشنهادی برای رفع نیازهای اطلاعاتی و اجتماعی آنها باشد (نادری بلداجی،1394: 65).

امروزه با شکل­گیری و رشد فن­آوری­ها و تأثیرات آن بر تمام ابعاد جامعه، کتابخانه عمومی نیز به عنوان نهادی اجتماعی دستخوش تغییر و تحولات بسیاری شده است و مخاطبان می­توانند به مدد این فن­آوری­ها، بدون مراجعه حضوری به کتابخانه از طریق امکانات شبکه ای به اطلاعات دست یابند که این مسئله در مورد معلولین اهمیت بیشتری می­یابد (دیدگاه، 1388: 16).

در دوران افزایش فزاینده حجم اطلاعات در جهان، ارائه خدمات به نابینایان و کم بینایان یکی از پر چالش ترین وظایف کتابخانه ها و کتابداران است. افزایش افراد نابینا و کم بینا در جامعه و رشد و تنوع نیازهای اطلاعاتی آنها مستلزم ایجاد خدمات متنوع با استفاده از فن­آوری­های نوین اطلاعاتی است.

نابینایان و کم بینایان همواره به منظور رفع نیازهای اطلاعاتی روزمره­شان از منابع گویا و بریل استفاده کرده­اند؛ اما امروزه با افزایش حجم روزافزون اطلاعات و با پیشرفت فن­آوری، امکان ارائه خدمات بیشتری فراهم شده است (نوشین فرد،1389: 132).

به طور کلی می­توان فن­آوری ویژه نابینایان را به دو بخش قطعات سخت افزاری و برنامه­های نرم افزاری تقسیم کرد.

 

نرم­افزارها:

• نرم­افزارهای صفحه خوان

این نرم افزارها از مهم­ترین نرم­افزارهای ویژه نابینایان به شمار می­روند. هر متنی را که در صفحه نمایشگر نوشته شده باشد، به صورت بریل یا گویا در اختیار کاربر نابینا قرار می­دهند. این برنامه­ها به اکثر زبان­های دنیا ارائه شده است. از جمله این برنامه­ها میتوان به نرم­افزارهای دسترسی نابینایان به ویندوز و صفحات وب با خروجی صوتی و بریل، نرم­افزارهای مبدل متن به گفتار، و نرم­افزارهای درشت نمایی در کامپیوتر اشاره کرد.

• نرم افزارهایی برای خواندن متون بینایی

این نرم­افزارها صفحه مورد نظر را اسکن کرده و به صورت گفتار و یا بریل در می­آورد. برخی از این نرم­افزارها برای راحتی کم بینایان دارای قابلیت تعویض رنگ نوشته و پس زمینه نیز هست.

• نرم­افزارهای خاص نابینایان جهت تأمین نیازهای ویژه آنان

– نرم افزارهایی که ترجمه متون به بریل و ترجمه از یک زبان به زبان دیگر را انجام می­دهد؛

– نرم افزارهایی که برای ویرایش فایل­ها استفاده می­شود. معمولا در کنار نرم­افزار ترجمه کاربرد دارد؛

– نرم­افزار تبدیل نت­های موسیقی به بریل؛

– نرم افزارهایی که نوشته­ها و تصویرهای صفحه نمایشگر تلفن همراه را به گفتار بدل می­کند. همچنین قابلیت زوم کردن صفحه را برای افرادی که دارای چشم ضعیف یا نیمه بینا هستند دارد.

 

سخت­افزارها:

• سخت­افزارهای مستقل

– ماشین تحریر بریل: مانند ماشین تایپ ساده است و بر دو نوع است:

1. دستی: به طور مستقیم و همزمان با تایپ نقاط برجسته ایجاد می­شوند؛
2. الکتریکی: همزمان با تایپ کردن، سیگنال­های الکتریکی فرستاده میشود و ماشین، نقاط برجسته ایجاد می­کند؛

– تکثیر کننده بریل؛

– کامپیوتر بریل گویا: دارای صفحه کلید بریل بوده و خروجی آن نیز صوتی است.

• سخت­افزارهای وابسته

– ماوس ویژه: این وسیله به تکان و ضربه حرکت و نوشتار را گویا می­کند. این ماوس هنگامی که به یک خط یا نوشته برخورد می­کند به کاربر نابینا از طریق لامسه خبر می­دهد؛

– نمایشگر قابل حمل خط بریل: این نمایشگر کوچک و قابل اتصال به گوشی تلفن همراه است. از مجموعه پین­ها و پدال­های پلاستیکی بسیار ریز ساخته شده است که بر اثر نوسان ولتاژ ورودی به نمایشگر موجب ایجاد ناهمواری­هایی در سطح نمایشگر می­شود و برای فرد نابینا قابل تشخیص می­گردد؛

– سروش (سیستم کمک آموزشی لمسی گویا): سروش دستگاهی جانبی برای کامپیوتر است که به همراه نرم­افزارهای گویا، آموزش لمسی- صوتی را تحقق می­بخشد. این دستگاه قادر است مفاهیم تصویری را به نابینایان انتقال دهد؛ به طوری که نابینا با فشار دادن بر سطح تصویر در محل­هایی که نیاز به اطلاعات دارد، توضیحات بیشتری را به صورت گویا دریافت می­دارد؛

– کیبورد بریل؛

– برجسته نمای ماوس: این دستگاه کوچک پس از اتصال به ماوس، اطلاعات روی مانیتور و هر نوع اطلاعات دیگر را به صورت بریل در اختیار نابینا قرار می­دهد. همچنین با استفاده از این دستگاه، نابینایان می­توانند نقاشی بکشند؛

– سخت­افزاری که برای لمس اطلاعات گرافیکی روی صفحه نمایش ویندوز و یا آفیس مورد استفاده قرار می­گیرد.

• سخت­افزارهای خاص جهت تأمین نیازهای ویژه نابینایان

– جهتیاب ها: دستگاه­هایی هستند که به کمک ماهواره­ها می­توانند موضع کاربر را در هر جای کره زمین مشخص و او را به نشانی که مورد نظر اوست راهنمایی کنند؛

– تشخیص اشیاء: دستگاه به کوچکی یک تلفن همراه طراحی شده که نابینا توسط آن می­تواند وجود اشیا و اجسامی را که تا 3 متر دورتر از او قرار دارند، تشخیص دهد (فضیلت، 1386).

استفاده از این فنآوری­های ویژه نابینایان در کتابخانه­ها باید مورد توجه مسئؤلان ذی ربط و سرمایه­گذاران در این حوزه قرار گیرد و در نتیجه آن امکان استفاده بهینه و کارآمد نابینایان از خدمات کتابخانه ای و رشد و ارتقاء آنها در جامعه فراهم ­شود.

با توجه به حرکت جهانی به سمت و سوی استفاده از فن­آوری­های روز در کتابخانه، همچنین خود کارسازی کتابخانه نابینایان جهت رفع نیازهای اطلاعاتی آنها و استفاده آسانتر افراد کم بینا یا نابینا، تلاش­هایی با استفاده از فن­آوری­های کارا و جدید و همچنین فن­آوری آر. اف. آی. دی صورت گرفته است (نادر بلداجی،1394: 65).

بررسی­ها نشان می­دهد که یکی از مشکلات اساسی در کتابخانه نابینایان عدم توانایی فرد نابینا در انتخاب کتاب مورد علاقه و دلخواه در سیستم قفسه باز کتابخانه هاست، به همین خاطر فعالیت­ها و اقداماتی برای رفع این مشکل صورت گرفته است؛ اما با توجه به ساختار کتابخانه­های عمومی و نابینایان از لحاظ نوع خدماتی که ارائه می­شود و لزوم همخوانی و تعامل فن­آوری­های موجود در این نوع مراکز همچنان وجود سیستمی با قابلیت­های مورد نیاز و هم سنخ با محیط کتابخانه­ها احساس می­شود. بنابراین الگوی بکارگیری «تلفیق فن­آوری RFID و تلفن همراه در سیستم کتابخانه نابینایان» برای حل این مشکل ارائه شده است که به صورت نمونه در کتابخانه نابینایان شیراز اجرا گردیده است.

در تحقیقاتی که تا کنون انجام شده است، فعالیت­های گوناگونی با استفاده از فن­آوری RFID برای ارائه خدمات به افراد نابینا و قشر معلول صورت گرفته است. RFID مخفف واژه­های «تشخیص هویت بر اساس امواج رادیویی» می­باشد که قادر است بر اساس اتصالات بیسیم و شناسه اشیاء به تبادل اطلاعات بپردازد. کاربردهای این فن­آوری عمدتا از دهه 1980 جنبه تجاری به خود گرفت و امروزه در بسیاری از کارها از کاربردهای صحیح این فن­آوری استفاده می­شود.

برچسب، قرائت گر، آنتن، نرم­افزار، دروازه ورود و خروج کالا اجزای اصلی یک سیستم RFID در کتابخانه­ها می­باشند (نادری بلداجی،1394: 68).

در میان کاربردهای متفاوتی که RFID دارد، در کتابخانه­ها نیز از این فن­آوری استفاده زیادی می­شود. استفاده از این سیستم کتابخانه ها را قادر می­سازد که این فنآوری پیشرفته را با مدیریت منابع کتابخانه ای خود تطبیق دهند. با استفاده از این سیستم مراجعه کنندگان از امکان دریافت منابع کتابخانه ای به صورت خودکار، نبود صف طولانی برای دریافت منابع و وضعیت پیشرفته خدمات بهره زیادی خواهند برد.

کارکنان کتابخانه برای کمک به مراجعه کنندگان زمان بیشتری داشته و کار زمان­بر و تکراری در ارتباط با تحویل کتاب و منابع دیگر نخواهند داشت. سیستم امانت دهی خودکار مواد کتابخانه ای به مراجعه کنندگان این امکان را می­دهد تا بدون کمک کتابدار مدرک مورد نیاز را دریافت کنند. بنابراین یکی از راهکارهای بهبود سیستم مدیریت کتابخانه­ها را می­توان استفاده از فن­آوری RFID به شمار آورد و از مزایای آن بهره گرفت (زلف پور،1389: 289).

با توجه به سرعت رشد فن­آوری در کشورهای پیشرفته، استفاده از فن­آوری­های نو در بخش کتابخانه­ها نیز از همین قانون پیروی کرده است. استفاده از فن­آوری RFID تلاشی برای برطرف کردن مشکلات در حوزه­هایی مانند مدیریت اطلاعات، دستیابی سریع، انتشار اطلاعات و امنیت اطلاعات بوده است.

همانگونه که اشاره شد یکی از مشکلات اساسی در کتابخانه­های نابینایان، عدم توانایی فرد نابینا در انتخاب کتاب مورد نظر در سیستم کتابخانه قفسه باز است. از این رو، تلاش­هایی برای پیدا کردن راه حلی برای رفع این مشکل با استفاده از فن­آوری RFID و سهولت کار یا آن صورت گرفته است، اما کماکان انتخاب کتاب بوسیله کتابداران صورت می­گیرد که این عمل دارای عیب های فراوان از جمله عدم مشاهده کتاب­ها با موضوعات مختلف در قفسه ها توسط کاربر است. مدل به کارگیری فن­آوری RFID و تلفن همراه، راه حل مناسبی برای رفع این مشکل با توجه به امکانات و زیرساخت­های موجود در کتابخانه­ها است (نادری بلداجی،1394: 79).

تلفیق فن­آوری موبایل و سیستم RFID با توجه به بررسی­ها و توجیه­های انجام شده می­تواند دغدغه ای کوچک از محدودیت­های افراد نابینا را در کتابخانه­ها مرتفع کند (همان : 83).

با در نظر گرفتن نیازهای خاص افراد معلول به خصوص افراد دارای معلولیت بینایی به عنوان شهروندان ویژه، یکی از فعالیت­هایی که شهرداری­ها در راستای حرکت به سمت دولت الکترونیک می­توانند انجام دهند، تأمین دسترسی آسان به کتابخانه­های سطح شهر بدون نیاز به مراجعه حضوری، به وسیله کتابخانه­های الکترونیکی با کمک سخت­افزارها، نرم­افزارهای صفحه خوان و نمایشگرهایی است بریلی که قابلیت اتصال به رایانه ای قابل حمل را دارند (بحری، 1388).

برای جلوگیری از عمیق­تر شدن فاصله اطلاعاتی بین نابینایان و افراد بینا، بررسی عواملی از جمله «نابینا باوری و نیازهای اطلاعاتی آنها»، «آموزش کتابداران و نابینایان»، «امانت بین کتابخانه ای» و «استفاده از فن­آوری نوین» باید مورد توجه قرار گیرد (نادری بلداجی،1394: 67).

یکی از نهادهایی که بایستی توجه خاص به ورود فن آوریهای جدید داشته باشد کتابخانه و مراکز اطلاع­رسانی هستند. این نهادها میتوانند با بهره­مندی از امکانات روز دنیای جدیدی را به روی نابینایان و کم بینایان بگشایند. دنیایی که آنها را به آمال و آرزوهایشان نزدیک میکند. باعث خردمندی و افزایش دانش آنها می­شود و می­تواند استعدادهای بالقوه و درخشان این افراد را شکوفا سازد. کتابخانه­ها و مراکز اطلاعاتی مهمترین مراکزی هستند که می­توانند این افراد را در این زمینه کمک کنند بنابراین کتابخانه­ها می­توانند با تهیه امکانات فوق، شرایط استفاده از فنّ آوریهای روز را به صورت مشترک برای این گروه از افراد فراهم کنند. این حرکت می­تواند جامعه افراد نابینا و کم بینا را به سمت بدل شدن به یک جامعه با محوریت دانش هدایت کند (زرمهر،1393: 78).

 

نتیجه گیری

یکی از مهم­ترین الزامات جوامع انسانی، پاسخگویی به نیازهای افراد جامعه است. هر فرد به عنوان عضوی از اجتماع، نیازمند کسب اطلاعات و تجربه است تا بتواند مسیر زندگی خود را به گونه ای بپیماید که با کمترین مشکل مواجه شود. یکی از راه­های تأمین اطلاعات، بهرهمند سازی اقشار مختلف از منابع اطلاعاتی است. بدیهی است فردی که قادر به کسب اطلاعات نباشد در مسیر حرکت خود در جامعه با مشکلات متعددی روبه­رو خواهد شد، چرا که دنیای کنونی، دنیای اطلاعات و ارتباطات است و افراد در صورت قرار نگرفتن در مسیر صحیح کسب اطلاعات، به درکی صحیح از وقایع و رخدادهای دنیای پیرامون و به تبع آن برقراری ارتباطی سازنده با محیط اطراف و مرتفع کردن نیازهای روزمره خود قادر نخواهند بود. یکی از مهم­ترین نیازهای انسان ، نیازهای اطلاعاتی است، نیازهای اطلاعاتی نیازهایی هستند که از طریق خدمات اطلاع­رسانی و مواد کتابخانه ای ارضاء میشوند و کتابخانه­ها در این خصوص نقش مهمی را ایفا می­کنند.

معلولان بخش عظیمی از جامعه هستند. این افراد به دلیل محدودیت­های جسمی و یا ذهنی نیاز به امکانات خاصی دارند، اما این معلولیت به معنای عدم نیاز به اطلاعات نیست. در هزاره سوم که اطلاعات سخن نخست پیشرفت را می­زند، توانمندی­های اطلاع جویی برای تمام اقشار جامعه ضروری است. بنابراین امکانات مناسب برای معلولان به عنوان بخش مهم و توانمند جامعه، لازم است.

با توجه به آنچه بیان شد و اهمیت نیاز اطلاعاتی نابینایان به عنوان بخش عظیم و توانمندی از جامعه کشور که به علت محدودیت­های جسمی، نیاز اطلاعاتی بیشتر، و با امکانات متفاوت و خاصی دارند و اینکه دسترسی به اطلاعات حق مسلم هر فرد و لازمه بقا در هزاره سوم است، بنابراین تأمین نیازهای اطلاعاتی این گروه از جامعه اهمیت بسزایی دارد و کتابخانه­ها باید برنامه­ریزی برای نابینایان را در برنامه راهبردی خود قرار دهند و به نیازهای اطلاعاتی آنان و سایر افراد با نا توانایی های جسمانی اهمیت دهند.

از آنجا که افراد با آسیب بینایی حق دارند همانند افرادی که دارای بینایی طبیعی هستند، در کتابخانه­ها به اطلاعات دسترسی داشته باشند و چون همانند آنها نیاز به طیف وسیعی از اطلاعات دارند، بنابراین می­بایست کتابخانه­ها سعی در برطرف کردن نیازهای اطلاعاتی این جمعیت خاص از جامعه داشته باشند. با توجه به اینکه همه اقشار جامعه باید از امکانات یکسان آموزشی و فرهنگی بهرهمند شوند، ایجاد شرایط برابر برای نابینایان در مقایسه با سایر گروه­های جامعه به منظور رسیدن موقعیت یکسان آموزشی، شغلی و اجتماعی تنها در صورتی امکانپذیر است که از نظر ابزاری و دسترسی، امکانات و شرایط یکسانی فراهم آید. کتابخانه­ها و مراکز اطلاع رسانی نابینایان و کم بینایان با هدف رفع نیازهای اطلاعات، گسترش فرهنگ مطالعه مفید، ارتقاء علم و دانش، اطلاع رسانی ، آموزش و پر کردن اوقات فراغت برای این قشر ایجاد می­گردد. ارائه خدمات به نابینایان اگر به گونه ای باشد که آنان بدون توجه به معلولیتشان قادر به بهره گیری از منابع و امکانات باشند انجام رسالتی است که آنها را به فراسوی محدودیتشان هدایت کرده است.

در پایان پیشنهادهایی در جهت رشد و ارتقاء بهتر و بیشتر خدمات کتابخانه­ها به مراجعه کنندگان نابینا و کم بینا و فراهم آوری شرایط بهتر در جهت رفع نیازهای اطلاعاتی این کاربران ارائه می­گردد:

• تشکیل کمیته‌های بررسی و بازنگری ساختمان و تجهیزات کتابخانه در سازمان مسکن و شهرسازی، نهاد کتابخانه‌های عمومی و سازمان­ها و انجمن­های مرتبط با جامعه کتابداری و حضور فعال معلولان در کمیته‌ها؛
• تحقیق بنیادی و تدوین استاندارد جامع در مورد ساختمان تجهیزات کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی برای معلولان با مشارکت گروه‌های مختلف علمی؛
• ایجاد شبکه ملی یا استانی اطلاع رسانی منابع اطلاعاتی کتابخانه­های نابینایان؛
• ایجاد شبکه امانت بین کتابخانه­ها که کلیه این کتابخانه­ها از منابع یکدیگر مطلع باشند و در صورت لزوم منابع مورد نیاز را به یکدیگر امانت دهند.
• کتابخانه­های دانشگاهی به عنوان مراکز آموزشی پر تحرک و پویا، موظف هستند مواد مورد نیاز برای برنامه آموزشی، و پژوهشی دانشگاه را برای همه دانشجویان فراهم کنند. متأسفانه هیچ اقدامی از این نظر برای دانشجویان نابینا و نیمه بینا انجام نگرفته است. دانشجویان نابینا به دنبال دانشجویان بینا هستند تا کتاب­ها و جزوه­ها را برای آنها به صورت نوار درآورند در صورتی­که این وظیفه کتابخانه­های دانشگاهی است که جهت رفع نیاز اطلاعاتی دانشجویان نابینا و نیمه بینا اقدام کنند.
• توجه به مسئله نیمه بینایی در کتابخانه­ها؛
• موضوع نیمه بینایی[3] بسیار مهم است و متأسفانه تاکنون مورد توجه قرار نگرفته است. بسیاری از نابینایان در حقیقت نیمه بینا هستند و با کمک ذره­بین­های قوی می­توانند بخوانند، ولی در کمتر کتابخانه­ دانشگاهی چنین امکاناتی برای نابینایان وجود دارد.
• برگزاری کارگاه­های آموزشی تخصصی ویژه کتابداران در زمینه نحوه ارائه خدمات به کاربران نابینا و کم بینا در کتابخانه­ها؛
• برگزاری دوره­های آموزشی جهت آشنایی کاربران نابینا وکم بینا با کتابخانه و مراکز اطلاع رسانی، خدمات آنها و شیوه استفاده از انواع منابع اطلاعاتی؛
• نیاز سنجی کاربران نابینا و کم بینا و اقدام لازم جهت غنی کردن مجموعه کتابخانه­ها؛
• ایجاد کتابخانه­های الکترونیکی (دیجیتال) ویژه نابینایان و کم­بینایان؛
• استفاده از فن­آوری­های نوین اطلاعاتی ویژه نابینایان و کم بینایان برای ارائه خدمات به این کاربران در کتابخانه­های عمومی و دانشگاهی؛
• ایجاد فهرستگان ملی از منابع اطلاعاتی مخصوص نابینایان؛
• تهیه منابع و کتاب­شناسی­ها به صورت گویا و بریل؛
• دسترسی به نشریات به شکل گویا؛
• ایجاد سامانه ای برای پست کتاب­های بریل و گویا و تحویل منابع اطلاعاتی مورد نیاز نابینایان در منزل و یا محل کار؛
• ارائه خدمات به صورت شبانه روزی و یا حداقل دو شیفته بودن کتابخانه­ها و همچنین ایجاد امکانات جهت بهره­گیری از کتابخانه نابینایان در ایام تعطیل؛
• قرار دادن راهنمایی به خط بریل در کنار درب ورودی کتابخانه برای راهنمایی مراجعه کنندگان به فضا و مواد کتابخانه؛
• به کارگیری سیستم صدا گذاری مقابل در ورودی اصلی، جهت تشخیص بهتر فرد نابینا؛
• برای کتابخانه­هایی که در طبقات مختلف قرار دارند، وجود دکمه آسانسور به صورت حروف بریل؛
• استفاده از طناب کشی یا سنگ فرشهای برجسته در طول مسیر از در ورودی کتابخانه تا ساختمان کتابخانه؛
• برای غلبه بر مشکلات مالی کتابخانه­ها دولت بودجه ای خاص به طور سالانه اختصاص دهد.
• همکاری وزارتخانه­ها و سازمان­های ذیربط در برنامه ریزی­های لازم جهت برنامه­ریزی برای اوقات فراغت این قشر خاص (وزارت آموزش و پرورش، سازمان بهزیستی و کتابخانه ملی)
• در نهایت می­توان گفت که برای بهبود و ایجاد پویایی بیشتر و برآوردن احتیاجات اطلاع رسانی، همکاری و حمایت تمام سازمان­ها، نهادها، موسسات خیریه، و افراد خیر یک جامعه مورد نیاز است و انجام این مهم از عهده فرد یا سازمان خاصی امکان­پذیر نخواهد بود.

 

[1] استادیار گروه علوم اجتماعی دانشکده علوم انسانی دانشگاه کاشان. ms3102002@yahoo

 

[2] دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات فرهنگی دانشگاه کاشان. mortazavi96@gmail.com

 

[3] LOW VISION