با تقدیم گرمترین سلامها و صمیمانه ترین درودها به ساحت دوستان فهیم و فرهیخته ی خودم.
خداوند آگاه را شاکرم که بار دیگر فرصتی دست داد تا بخش دیگری از روش تحقیق تحت عنوان مفهوم، سازه و متغیر را به حضورتان تقدیم نمایم. امید است که این بخش هم مورد لطف و پسند علمی شما واقع گردد.
یکی از مراحل مهم تحقیق شناسایی و معرفی مفاهیم، سازه ها و متغیر های موجود در تحقیق است. که در این پست قسد داریم تا با همدیگر این مبحث مهم و کلیدی از روش تحقیق را مورد مطالعه قرار دهیم.
مفهوم، سازه و متغیر:
مفهوم تجریدی از روییداد های قابل مشاهده است که معرف شباهتها یا جنبه های مشترک میان آنهاست. به عبارت دیگر مفاهیم واژه های انتزاعیی هستند که به منضور توضیح دادن یا معنا دادن به تجربه هایمان از آنها استفاده می کنیم.
برای مثال: پیشرفت تحصیلی مفهومیست که می توان آن را از طریق عملکرد یعنی نمرات دروس مختلف دانشآموزان، آن را مشاهده کرد.
برخی واژه ها مانند انگیزش، هوش، خودپنداره، اضتراب و قابلیت اجتماعی به صورت مستقیم قابل مشاهده نمی باشند
چنین مفاهیم پیچیده ای که در سطح بالایی از تجرید(انتزاع) قرار دارند سازه نامیده می شوند. سازه ها معمولا از نظریه ها مشتق می گردند. مشاهده ی سازه ای مانند قابلیت اجتماعی، تنها با ایجاد شرایطی خاص و با کمک متغیرها، امکانپذیر است.
متغیر عبارت است از ویژگی واحد قابل مشاهده
متغیر کمیت یا کیفیتی است که می تواند از واحدی به واحد دیگر و از شرایطی به شرایط دیگر مقادیر یا وضعیت متفاوتی را اختیار نماید
به بیانی دقیقتر، متغیر نمادیست که اعداد و ارزشها به آن منتصب می شود.
خلاصه اینکه به هر چیزی که ثابت نیست و تغییر می کند و کم یا زیاد می شود متغیر گویند. برای مثال نمرات پیشرفت تحصیلی یک متغیر است چرا که از فردی به فرد دیگر متفاوت است. یا حداقل اینکه تمام دانش آموزان نمره ی یکسانی را کسب نمی کنند.
برای نمونه به متغیرهای بیشتری مانند سن، درآمد و هوش دقت نمایید که هر کدام از آنها برای هر فرد مقادیر متفاوتی را می پذیرند به عبارت دیگر سن، درآمد و هوش تمام افراد برابر نیست و مقدار آنها در هر فرد به فرد دیگر متغیر است.
در تحقیق متغیر چیزی است که ثابت نیست. مقادیر و ارزش های مختلفی را می پذیرد و محقق قصد دارد در مورد آن اطلاعات به دست آورد.
مثل : بین میزان مطالعه و پیشرفت تحصیلی رابطه وجود دارد.
بین عزت نفس و رشد اجتماعی دانش آموزان دختر دوره ی متوسط شهر تهران رابطه وجود دارد.
تعریف مفهومی و عملیاتی متغیر
� الف) تعریف مفهومی تعریفی است که معمولاً برای یک واژه در فرهنگ لغات و یا کتب دیگر آمده و پژوهشگر می تواند عیناً آنها را با ذکر مأخذ در تحقیق خود بیآورد. به عبارت دیگر تعریف مفهومی تعریف یک واژه به کمک واژه های دیگر است.
ب) تعریف عملیاتی : روشی را که محقق برای اندازه گیری یک متغیر در تحقیق خود در نظر می گیرد، تعریف عملیاتی می گویند.
منظور پژوهشگر از مفهوم مورد نظر و اینکه چگونه متغیر را مورد سنجش قرار خواهد داد.
نکات مهم در نوشتن تعریف عملیاتی:
1- بررسی تعاریف عملیاتی ارائه شده برای پدیده یا متغیر مورد نظر در تحقیقات مشابه قبلی
2- انتخاب یا تدوین مناسبترین تعریف عملیاتی
3- انتخاب بهترین شیوه ی اندازه گیری متغیر مورد نظر
در نهایت با پرسیدن سوال زیر می توانیید اعتبار تعریف عملیاتی متغیر های خود را ارزیابی نموده و ارتقا بخشید.
آیا تعریف عملیاتی ارائه شده معرف واقعی مفهوم، سازه و یا متغیر مورد مطالعه در تحقیق می باشد؟
بنابراین تعریف دقیق مفاهیم، متغیرها و سازه های موجود در مطالعه به آنسان که مورد نظر محقق و تحقیق است، ملاک دقیقی را برای درست بودن تعریف عملیاتی فراهم می سازد.
تعریف عملیاتی دو دسته هستند :
� 1- تعریف عملیاتی سنجشی : به تعریفی اطلاق می شود که از طریق آن شیوۀ اندازه گیری متغیر معلوم و مشخص می شود. برای مثال موفقیت تحصیلی را با توجه به معدل دروس
می توان بصورت عملیاتی تعریف کرد.
2- تعریف عملیاتی آزمایشی : نحوه دستکاری متغیرها و یا شیوه دخل و تصرف در آنها را نشان می دهد. این نوع تعریف در شرایط آزمایشگاهی (تجربی و شبه تجربی) استفاده
می شود و چگونگی اعمال متغیر مستقل را بیان می کند.
انواع متغیرها:
1- متغیرهای کمّی – کیفی:
2- 1-1- متغیرهای کمی متغیرهایی هستند که میتوان برای اندازه گیری آنها، بر حسب قاعده ای مشخص اعداد را به وضعیت آزمودنی ها منتصب نمود. متغیرهای کمّی قابل اندازه گیری اند و می توان اندازه آنها را بصورت عددی نشان داد. و دو دسته اند:
الف) متغیرهای پیوسته : متغیرهایی هستند که بین هر دو مقدار متوالی آن، مقادیر بیشمار دیگری وجود دارد. مانند (قد – درآمد – سن )
ب) متغیرهای گسسته : متغیرهایی هستند که بین هر دو مقدار متوالی آن نمی توان مقدار دیگری را پیدا کرد مانند تعداد فرزندان یک خانواده
2-1- متغیرهای کیفی:
متغیر های کیفی را متغیر های مقوله ای نیز می نامند که شامل حالت های گوناگون یک ویژگی می باشد. قابل اندازه گیری بصورت کمّی و ریاضی نیستند. قابل مرتب شدن و طبقه بندی هستند. مثل جنسیت، مذهب، شغل، گروههای خونی یا تحصیلات.
2- تقسیم بندی متغیرها براساس نقشی که در تحقیق دارند.
1 متغیر مستقل و وابسته
الف) متغیر مستقل : متغیر محرک ، علت ، مقدمه و عامل است که توسط محقق ، اندازه گیری یا دستکاری و یا انتخاب می شود تا اثرات آن بر متغیر دیگری که وابسته است
روشن شود. در مطالعات همبستگی به آن متغیر پیشبین نیز می گویند.
ب) متغیر وابسته : متغیر پاسخ ، معلول، نتیجه است که مورد مشاهده و اندازه گیری قرار می گیرد تا اثرات متغیر مستقل بر آن مشخص شود. در مطالعات همبستگی به آن متغیر ملاک نیز گفته می شود.
مثال:
مطالعه ی نقش ورزش صبحگاهی در کاهش مرگ و میر ناشی از بیماری های قلبی و عروقی
ورزش صبحگاهی متغیر مستقل یا پیشبین، کاهش مرگ و میر متغیر وابسته یا ملاک
3- متغیرهای تعدیل کننده:
متغیر کمی یا کیفیی است که جهت یا میزان رابطه ی بین متغیرهای مستقل و وابسته را تحت تاثیر قرار می دهد.
برای مثال در بررسی تاثیر شیوه های مختلف تشویق بر یادگیری دانش آموزان دختر و پسر، محقق می خواهد تاثیر جنسیت را نیز بر رابطه ی بین تشویق و یادگیری مطالعه نماید بنابراین در چنین تحقیقی جنسیت متغیر تعدیل کننده محسوب می شود. متغیر تعدیل کننده را نیز می توان متغیر مستقل ثانوی منظور داشت.
3 متغیرهای کنترل:
در یک تحقیق نمی توان اثر تمام متغیر ها را به طور همزمان بر یکدیگر مطالعه نمود. بنابر این محقق اثر برخی از این متغیر ها را کنترل نموده آنها را خنثی می کند. به چنین متغیرهایی متغیر کنترل گویند.
برای مثال این سوال پژوهشی را که چه رابطه ای میان پیشرفت تحصیلی و عزت نفس دانش آموزان پسر پایه ی پنجم ابتدایی وجود دارد، مورد نظر قرار می دهیم.
در این پژوهش اثر جنسیت و پایه ی تحصیلی بر عزت نفس و پیشرفت تحصیلی کنترل شده است.
4- متغیرهای مزاحم:
متغیرهایی هستند که بر نتیجه پژوهش اثر می گذارند ولی مستقیماً نمی توان آنها را شناسایی و به کنترل درآورد.
مثل : گرسنگی ، هیجان، خستگی.
5- متغیرهای دو ارزشی و چند ارزشی
الف) متغیرهای دو ارزشی فقط دو ارزش یا عدد را می گیرند.
مانند جنسیت که فقط دارای دو ارزش زن / مرد می باشد. یا شهری / روستایی – مرگ / حیات
ب) متغیرهای چند ارزشی : بیش از دو ارزش یا مقدار را دارند مثلاً مدت زمان تماشای تلویزیون
1) کمتر از یک ساعت 2) بین یک تا دو ساعت
3) بین سه تا چهار ساعت 4) بیشتر از چهار ساعت.
ادامه دارد