یاران نوبت به پانزدهمین مقاله رسید. امیدوارم که بخونید و بهرۀ لازم رو ببرید. علاوه بر متن مقاله که مستقیم تقدیم میکنم، شما میتونید آن را
از اینجا
با حجم800KB دانلود فرمایید.
پیروز باشید. مهرتان جاودانه.

راه‌کارهایی برای مناسب‌سازی فضای شهری برای نابینایان و کم‌بینایان

علی بشیری کیذوری
سیّد حمید جوادیان

شهر مطلوب به شهری اطلاق می‌شود که پاسخ‌گوی نیاز‌های افراد جامعه از هر طیف و قشری از جمله کودکان، سالمندان، معلولین و افراد سالم باشد. مناسب‌سازی محیط شهری باید به گونه‌ای باشد که معلولین به‌ویژه افراد کم‌بینا و نابینا به راحتی بتوانند از امکانات فضاهای شهری استفاده کنند.
نا‌بینایان و کم‌بینایان به دلیل نقص و محدودیت بینایی و نامناسب بودن فضاهای شهری، با مشکلات حرکتی بسیاری در سطح شهر رو‌به‌رو هستند. مشکلاتی چون کُندی حرکت، خطرات ناشی از حرکت وسیله‌ی نقلیه برای افراد با معلولیت بینایی، کافی نبودن فضا برای حرکت فرد نابینا و کم‌بینا، خستگی مفرط و فشار روانی به دلیل کمبود یا عدم وجود خدمات رفاهی ضروری برای این قشر و … از جمله مواردی است که نابینایان و کم‌بینایان را برای ‌حرکت در سطح شهر با مشکلات فراوانی همراه می‌سازد. این پژوهش به شیوه‌ای توصیفی و تحلیلی بر آن است تا با آسیب‌شناسی معضلات پیش روی افراد نابینا و کم‌بینا در فضای شهری، با ارایه‌ی راه‌کارهایی در جهت مناسب‌سازی این فضا برای نابینایان و کم‌بینایان، زمینه‌ی آن را فراهم سازد تا افراد با معلولیت بینایی بتوانند افزون بر برخورداری از امکانات شهری، به راحتی در سطح شهر حرکت کنند.
واژگان کلیدی نابینایان، کم‌بینایان، فضای شهری، مناسب‌سازی، راه‌کار.
1. مقدّمه
شهرها روز به روز مرزهای خود را از چند جهت گسترش می دهند و این گسترش مرزها به طور مستقیم با هجوم سیل جمعیتی تازه که برخوردار از انواع نیازهای روزمره و طبیعی هستند؛ همراه است. بی‌شک استفاده برابر و مناسب تمام گروه‌های اجتماعی و خاصه گروه‌های آسیب‌پذیر اجتماعی، از فضاهای شهری بایستی مورد توجه قرار گیرد و این یکی از اساسی‌ترین حقوق شهروندی در عرصه اجتماع به شمار می‌رود. چنان چه در دین اسلام نیز تاکید خاصی بر شکل‌گیری و ایجاد عدالت اجتماعی در میان اقشار اجتماعی شده است.
«در برخورد کلی به ساختمان های عمومی و منازل دیده می شود که این بناها عمدتا برای افراد جوان و چالاک طراحی شده و با بی توجهی به مسئله ناتوانی های جسمی – حرکتی برنامه ریزی و طراحی و اجرا گردیده اند. تا آنجا که ناتوانی در استفاده از ساختمان ها این بخش از جامعه را از مراجعه به آنها باز می دارد و به عنوان یک مسئله اجتماعی بُروز عینی می یابد. بسیاری از بازسازی های انجام شده بعد از جنگ تحمیلی – که از سر عجله نیز انجام شده اند – پرداختن به مسئله معلولیت را از نظر دور داشته و این مسئله اکنون به گونه ای بحرانی رخ می نماید» (تاج‌الدینی و موسوی، 1385).
این امر امروزه جایگاهی ویژه در ادبیات شهرسازی به خود اختصاص داده چنان چه تاکید بسیاری بر بهسازی و مناسب‌سازی فضاهای شهری برای اقشار آسیب پذیر اجتماعی و سالمندان شده است.
«طبق آمار سازمان بهداشت جهانی 10درصد جمعیت دنیا به طریقی دچار معلولیت جسمی هستند. در کشور ما بعد از انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی معلولیت سِیر صعودی داشته است. موانع تردد از بزرگترین سدهای تردد معلولین در فعالیت های اجتماعی است» (شرفی و دیگران، 1385). در “سند اتحادیه اروپایی” (۲۰۰۵) درباره معلولین به این نکته اشاره شده که اگرچه فضاهای شهری بر اساس تساوی حقوق شهروندی به تمام اقشار اجتماع تعلق دارند ولی بسیاری از گروه‌های اجتماعی نمی توانند از این فضاها استفاده کنند و از این حق طبیعی علاوه بر این، در سند اروپایی بهبود فرصت‌های زندگی برای معلولین به این نکته اشاره شده است که برخورداری از شهر و فضاهای شهری برای درگیر شدن در فعالیت‌های اجتماعی و تعاملات شهروندی از حقوق شهروندی به شمار می‌رود؛ حال آنکه در بیشتر مواقع معلولین و اقشار آسیب‌پذیر اجتماعی قادر به استفاده از این فضاها نیستند. «شهرهای ما هنوز که هنوز است؛ مهیای پذیرش بی دردسر بعضی گروه های اجتماعی همانند نابینایان و کم بینایان در این جامعه نیستند و نابینایان و کم‌بینایان همچنان با کمبود امکانات شهری برای پاسخ گویی به نیازهای اولیۀ خویش دست به گریبانند. شهرهای ما دایره هایی از ازدحام و شلوغی‌اند و در این ازدحام متکثر، نابینایان همواره با دشواری‌های متعددی روبرو هستند. زندگی برای یک نابینا که مجبور است علاوه بر تحمل مشکلات زندگی روزمره شهری و مصائب ذاتی آن، تاریکی اجباری و همیشگی پیش رو را نیز تاب بیاورد، خلاصه‌ای از تنهایی‌ها است» (بمانیان و دیگران، 1393).
هرچند ماده‌ی 2 قانون جامع حمایت از حقوق معلولان، مصوب مجلس شورای اسلامی می‌گوید: «کلیه وزارت خانه ها، سازمان ها، مؤسسات، شرکت های دولتی، نهادهای عمومی و انقلابی موظفند جهت طراحی، تولید و احداث ساختمان ها و اماکن عمومی و معابر و وسایل خدماتی به نحوی عمل کنند که امکان دسترسی و بهره‌مندی معلولین، همچون افراد عادی فراهم شود» (ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری، 1378). این قانون هیچ نتیجه ملموسی را در فضاهای شهری کشور موجب نشده است جز آنکه در زمستان سال 1384، شهرداری تهران طی دستوری، دو سال برای اصلاح ساختمان‌ها، معابر و پارک ها مهلت تعیین کرد و پیاده روهای برخی از مناطق شهری بهینه سازی شد. اما این فعالیت ها متأسفانه کامل نبوده اند و از لحاظ فنی با مشکلات زیادی روبرو هستند.

2. بینایی و طراحی معماری
با توجه به اینکه حس بینایی در طراحی معماری بسیار مهم است و بیشتر طراحی‌ها بر پایه این حس است، برای خلق فضاهایی که برای افراد با معلولیت بینایی قابل استفاده باشد و بتوانند فضا را آن طور که در واقع هست درک کنند باید به گونه‌ای طراحی کرد که حواس بویایی، لامسه، شنوایی و چشایی این افراد را تحریک و این بار فضا را بدون حس بینایی درک کنند؛ اما نکته حایز اهمیت این است که به طور دقیق بدانیم که نابینا و کم‌بینا به چه افرادی اطلاق می گردد (ر.ک: بمانیان و دیگران، 1393). جدول زیر نمایان‌گر مفهوم نابینایی و کم‌بینایی است.
جدول (1) درجه‌ی بینایی
درجه‌ی بینایی محدودیت تشخیص میزان بینایی
نابینای مطلق کسی که فقط نور را تشخیص می‌دهد و حرکت دست را از فاصله‌ی 60 سانتی‌متری تشخیص نمی‌دهد. 200/2
نابینا از فاصله‌ی 60 سانتی‌متری قادر به شمردن انگشتان دست نباشد؛ لیکن دست را به خوبی تشخیص می‌دهد. 200/5
کم بینا افرادی که به راحتی قادرند رفت و آمد خود را به تنهایی انجام دهند؛ لیکن خط‌های درشت روزنامه را تشخیص نمی‌دهند. 200/10
کم بینا افرادی که قادر به تشخیص حروف درشت روزنامه هستند. 200/15
نیمه بینا افرادی که در مرز بینایی و نابینایی قرار دارند و قادر به انجام کارهایی که بینایی رکن اساسی آن‌ها را تشکیل می‌دهد؛ نیستند. 200/20

3. اصول مناسب‌سازی بناها و فضاهای شهری در قانون جامع حمایت از حقوق معلولان

قانون جامع حمایت از حقوق معلولان که در جلسه علنی روز چهارشنبه مورخ شانزدهم اردیبهشت ماه یکهزار و سیصد و هشتاد و سه مجلس شورا ی اسلامی تصویب و بدون ارایه نظر از سوی شورای نگهبان در مهلت مقرر در اصل نود و چهارم قانون اساسی طی نامه شماره 16078 مورخ 6/3/1383مجلس شورای اسلامی واصل گردیده است به پیوست جهت اجرا ابلاغ می‌گردد.
(ماده دو): کلیه وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و موسسات و شرکت‌های دولتی و نهادهای عمومی و انقلابی موظفند در طراحی، تولید و احداث ساختمان‌ها و اماکن عمومی و معابر و وسایل خدماتی به نحوی عمل کنند که امکان دسترسی و بهره‌مندی از آنها برای معلولان همچون افراد عادی فراهم گردد.
تبصره 1: وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و مؤسسات و شرکت‌های دولتی و نهادهای عمومی و انقلابی موظفند جهت دسترسی و بهره‌مندی معلولان، ساختمان‌ها و اماکن عمومی، ورزشی و تفریحی، معابر و وسایل خدماتی موجود را در چارچوب بودجه‌های مصوب سالانه خود مناسب‌سازی کنند.
تبصره 2: شهرداری‌ها موظفند از صدور پروانه احداث و یا پایان کار برای آن تعداد از ساختمان‌ها و اماکن عمومی و معابری که استانداردهای تخصصی مربوط به معلولان را رعایت نکرده باشند خودداری کنند.
تبصره 3: سازمان بهزیستی کشور مجاز است بر امر مناسب‌سازی ساختمان‌ها و اماکن دولتی و عمومی دستگاه‌های مذکور در ماده فوق نظارت و گزارشات اقدامات آنها را درخواست کند.
تبصره 4: آیین‌نامه اجرایی ماده فوق ظرف 3 ماه مشترکاً توسط وزارت مسکن و شهرسازی، سازمان بهزیستی کشور و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور تهیه و به تصویب هیأت وزیران خواهد رسید.
“برخی از مهم ترین اهداف این قوانین عبارتند از:
• دستیابی به معیارها و اصول مناسب سازی شهری باهدف کلی مناسب سازی محیط شهری جهت دستیابی به استقلال نسبی و تساوی فرصت ها.
• عدالت اجتماعی و پیوستن تمامی افراد که به نوعی معلولیت دارند به جامعه.
• دستیابی هر چه بهتر معلولان به تجهیزات شهری در اماکن عمومی” (نیل‌فروشان، 1385).
4. ضوابط مناسب‌سازی
از آنجایی که ارایه راهکارهای اجرایی مناسب‌سازی مهمترین هدف این مقاله است، ضوابط بهسازی یا مناسب‌سازی با استناد به منابع معتبر به شرح زیر ارایه می‌گردد:
1. ایجاد پیاده‌روی بدون مانع به عرض حداقل ۹۰ سانتیمتر برای عبور صندلی چرخدار با حذف و یا انتقال کلی درختان و پوشش‌های گیاهی موجود در مسیر.
2. انتقال تیرهای چراغ برق به بعد از معبر ۹۰ سانتیمتری در صورت امکان و یا ایجاد مسیر ۹۰ سانتی‌متری بعد از تیر چراغ برق در معبر یک طرف خیابان (افزودن از عرض معبر سواره‌رو به پیاده‌رو به نحوی که معبر ۹۰ سانتی‌متری بعد از تیر چراغ برق ایجاد گردد).
3. جابه‌جایی کلیه موانع موقت که به هر دلیل از حداقل عرض مفید ۹۰ سانتیمتر پیاده رو می‌کاهند؛ از جمله عناصر مبلمان شهری مانند صندوق پست، صندوق صدقات، تلفن عمومی و علایم راهنمایی و رانندگی.
۴.سرپوشیده کردن جوی آب برای افزایش عرض پیاده‌رو تا حداقل ۹۰ سانتیمتر در جاهایی که این امکان وجود دارد.
۵.کم کردن عرض باغچه‌ها برای ایجاد پیاده‌رو با عرض ۹۰ سانتی‌متر از لبه دیوار در صورت امکان.
6. در معابری که حذف درختان، مشکل کم‌عرض بودن پیاده‌رو را حل نمی‌کند؛ چندین راه حل توصیه می‌شود:
الف) درختان به پیاده‌روی سمت دیگر خیابان برای ایجاد تا پیاده‌روی ۹۰ سانتی‌متری
ب) افزودن از عرض معبر سواره به پیاده رو برای ایجاد معبر پیاده‌روی ۹۰‌ سانتی‌متری پس از باغچه تا لبه خیابان.
ج) انتقال درختان به پس از معبر ۹۰ سانتی‌متری و ایجاد جوی آب پس ازآن.
7. نصب پل موقت به عرض حداقل ۹۰ سانتی‌متر با سطح غیرلغزنده در مواقع ضروری که سطح پیاده‌رو به هر علت حفاری می‌گردد.
8. از بین بردن تمامی اختلاف سطوح در طول مسیرهای حرکتی به وسیله رامپ کم‌شیب ( با شیب ۸ درصد).
۹. پیاده رو و سواره رو با پل‌های کم‌شیب.
۱0. پوشاندن کف کلیه پیاده روها با مصالح سخت، ثابت، غیرلغزنده و صاف و یک دست (به این منظور بتن، ماسه سنگ سیلیسی، ماکادم قیری، موزاییک و بتن آسفالتی پیشنهاد می‌گردد).
۱1. از بین بردن اختلاف پوشش‌های کف در یک مسیر کوتاه و هماهنگ کردن کفپوش‌ها با موزاییک ۳۰ در ۳۰ برای جلوگیری از خطر لغزندگی افراد کم‌توان.
۱۲. بدل کردن حداقل ۹۰ سانتیمتر از عرض پله‌های موجود در پیاده‌رو‌ها به سطوح شیب‌دار یا رامپ‌های مناسب برای افراد کم‌توان تبدیل شود.
۱۳. بالا بردن هر نوع پیش آمدگی بیش از ۱۰ سانتیمتر ( مانند تابلو، علایم، سایه بان مغازه‌ها و… ) تا ارتفاع حداقل ۲۱۰ سانتیمتر.
4. راه‌کارهایی برای مناسب‌سازی فضای شهری برای نابینایان و کم‌بینایان
در این پژوهش پس از مطالعات میدانی، مصاحبه با تعدادی از نابینایان و کم‌بینایان و نظرسنجی از شهروندان در انتها به نتیجه گیری و ارایه پیشنهادات و ضوابطی در جهت اصلاح و بهبود معابر مخصوص نابینایان پرداخته شده است که پاره ای از پیشنهادات به این شرح است:
● مناسب سازی کامل معبر برای نابینایان نباید در تمامی خیابان‌ها و نقاط شهر در دستور کار قرار گیرد و باید در مناطقی که بار و ظرفیت عبور و مرور نابینایان بالا است؛ منحصر شود.مانند خیابان‌های شلوغ و مرکزی شهر و خیابان‌های پیرامون مراکز مورد مراجعه نابینایان.بنابرین مطالعات نیاز سنجی قبل از اجرای طرح مناسب سازی ضروری است.
● افراد نابینا و کم بینا به هنگام حرکت در پیاده‌رو، فعالانه به دنبال اطلاعات لمسی زیر پای خود، به ویژه تضادهای فاحش و قابل تشخیص در سطح سنگ فرش بوده و از آنها استفاده می‌کنند؛ بنابرین اطلاعات مربوط به جهت یابی و تشخیص موقعیت باید از طریق به کارگیری قابلیت دید بالا و ایجاد علائم لمسی در جاهای مناسب قرار داشته باشند، بسیاری از افراد کم بینا قادر به خواندن آنها خواهند بود.
● خیابان‌های پیرامون مراکز آموزشی، فرهنگی ، پزشکی و مراکز کار مورد مراجعه نابینایان،نصب تابلوهای هشداردهنده به رانندگان خودروها،جهت رعایت دقت و سرعت مناسب،ضروری است. استفاده از تابلوهای شهری خوانا و دقیق و همچنین استفاده از خط بریل در تابلوها که هم برای افراد دارای مشکل بینایی و هم سالمندان مفید است. به کاربردن موانع U شکل و همچنین انواع بولاردها در پیاده‌رو‌ها که به منظور جلوگیری از تردد موتورسیکلت و اتومبیل به کار گرفته می‌شود خطری بالقوه برای نابینایان و کم بینایان است و باید از آنها اجتناب کرد.
● اشیایی که از مسیر پیاده‌رو بیرون زده اند اما مرتفع تر از 2 متر هستند مشکلی برای افراد با ضعف بینایی، نیستند زیرا اکثر عابرین فضایی کمتر از 2 متر جهت عبور خود نیاز دارند. علاوه بر این ، افراد با ضعف بینایی (اگر به قامت بزرگسالان باشند و از عصاهایشان با مهارت استفاده کنند) معمولا اشیایی از پیاده‌رو را که کمتر از 68 سانتی متر ارتفاع دارند را شناسایی و از آنها اجتناب خواهند کرد. با این وجود موانعی که بین 68 سانتی متر و 2 متر به داخل پیاده‌رو می‌آیند و تا زمین امتداد نمی‌یابند؛ مشکل تر می‌توان اجتناب کرد زیرا بعید است عصای بلند سفید رنگ باشی تماس برقرار کند؛ قبل از اینکه شخص به جسم برخورد کند.
«لذا باید در دستور کار شهرداری ها و مهندسین این نکته لحاظ شود که ساختمان ها (اماکن عمومی و فضاهای مسکونی) به نوعی طراحی شوند که همه افراد جامعه، چه سالم و چه پیر و چه آنان که ناتوانی جسمی – حرکتی دارند؛ بتوانند به راحتی از امکانات رفاهی برخوردار باشند همچون افراد سالم جامعه بتوانند بدون کمک دیگران کارهای روزانه خود را انجام دهند» (تاج‌الدینی و موسوی، 1385).

نتیجه‌گیری
رشد و شکوفایی هر جامعه‌ای بستگی به چگونگی به‌کارگیری استعدادها و توانایی‌های موجود در آن‌ جامعه دارد. یکی از راه‌حل‌های مطمین در تحقق این رشد فراهم آوردن زمینه‌هایی است که بستر فعالیت‌های‌ جمعی را فراروی همه استعدادها قرار دهد. بی‌تردید بخشی از نیروهای فعال در جامعه ما را افراد نابینا تشکیل می‌دهند که در عرصه‌های گوناگون‌ توانسته‌اند شایستگی‌های خود را در خدمت به میهن به منصه ظهور برسانند؛ از این رو در جهت استفاده بهینه از نیروی انسانی هر جامعه، به فراخور موقعیت های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و … تدابیری باید اندیشید تا بتوان حداکثر بهره وری را در جهت رشد و شکوفایی جامعه به دست آورد.
افراد معلول وجانباز، به‌ویژه نابینایان و کم‌بینایان که درصدی از نیروی انسانی و کاری جامعه ما را تشکیل می دهند از لحاظ دسترسی های محیطی و استفاده از امکانات ساختمانی و عمومی جامعه، با مضایق، مشکلات و سختی‌های متعددی مواجه اند که مانع از پیش برد اهداف این قشر بوده است و بنابراین تامل و تفکر در این زمینه لازم و ضروری است. بدین منظور قوانین حمایت از حقوق معلولان در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسیده و به فراخور آن آیین نامه های اجرایی این قوانین و اصول و معیارهایی که باید در مناسب سازی محیط شهری و عمومی جامعه درنظر گرفته شود مورد بررسی و تصویب قرار گرفت. در این مجموعه سعی شده است که به ذکر این قوانین و آیین نامه ها و معیارهای مربوطه پرداخته و مواردی چند برای اصلاح وضعیت ساختمان ها و مکان ها و در کل شرایط عمومی جامعه برای استفاده افراد معلول ذکر شود. امید است که بتوان به شیوه مناسبی در رفع مشکلات مربوط به حضور افراد معلول به‌ویژه افراد نابینا و کم‌بینا در فعالیت های اجتماعی کوشیده و اصلاحات از این دست محقق شود
منابع
1. بمانیان، محمدرضا، دباغی خامنه، مرضیه، احمدی، فریال (1393)، «تدقیق انگاره‌های مؤثر بر طراحی مناسب پارک‌های شهری جهت استفاده‌ی نابینایان»، دوفصل‌نامه‌ی پژوهش‌های منظر شهر، سال اول، شماره‌ی 2.
2. تاج الدینی، لادن، موسوی، شکوه السادات (1385)، «مناسب سای محیط زندگی برای معلولان جسمی – حرکتی»، همایش ملی مناسب سازی محیط شهری، تهران: پژوهشکده مهندسی و علوم پزشکی جانبازان.
3. شرفی، مرجان، رشیدی فر، فاطمه، حسینی، بهشید (1385)، « مناسب سازی پیاده روها و تجهیزات شهری برای معلولین»، همایش ملی مناسب سازی محیط شهری، تهران: پژوهشکده مهندسی و علوم پزشکی جانبازان.
4. نیلفروشان، محمدرضا (۱۳۸۵)، «قوانین و نحوه مناسب سازی ساختمان های عمومی شهری مربوط به معلولین»، همایش ملی مناسب سازی محیط شهری، تهران: پژوهشکده مهندسی و علوم پزشکی جانبازان.
5. ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری برای افراد معلول جسمی و حرکتی (1378)، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
6. قانون جامع حمایت از معلولین.