خانه
جستجو
Close this search box.
جستجو

بیستُ ششمین مقالۀ ارائه شده در همایش جامعه ی بینا شهروند نابینا، مطالعه جرم­شناختی چالش­های فراروی نابینایان و کم­بینایان و توانمندسازی آنان در نظام عدالت کیفری

درود یاران همراه. دانلود مقالۀ 26

از اینجا. همیشه مهربان باشید

 

مطالعه جرم­شناختی چالش­های فراروی نابینایان و کم­بینایان و توانمندسازی آنان در نظام عدالت کیفری

 

جلال­الدین حسانی

دانشجوی دوره دکتری حقوق کیفری و جرم­شناسی، باشگاه پژوهشگران و نخبگان جوان، واحد رباط ­کریم، دانشگاه آزاد اسلامی، رباط­ کریم، ایران

E-mail: hassanijalal@gmail.com, Tel:09107003996

 

 

چکیده

نابینایان و کم­بینایان در شمار شهروندانی توان­خواه هستند که برای حضور خود در جامعه با چالش­هایی
رو‌به‌رو هستند. بزه­دیدگی در جرایم گوناگون جسمانی، مالی و آسایش عمومی از این جمله است. در پیش­گرفتن رویکردهای بزه­دیده­شناختی در قبال آنان که در راستای پاسداشت کرامت ذاتی این
بزه­دیدگان کنونی یا احتمالی این توان­خواهان نیز هست، فرصت­های مناسبی را برای نقش­آفرینی­های اجتماعی آنان پدید می­آورد. تصویب قوانین مناسب حمایتی و نیز بهره­گیری از توان­مندی­های
سازمان­های مردم­‌نهاد، گام­های اثرگذاری در راستای حمایت از نابینایان و کم­بینایان در فرآیند کیفری است. این نوشتار به روش توصیفی نگاشته شده و می­کوشد تا راهبردهایی کارآمد را برای حمایت از نابینایان و کم­بینایان و بهینه­ ساختن حضور آنان در نظام عدالت کیفری پیشنهاد دهد.

واژگان کلیدی: نظام عدالت کیفری، نابینایان و کم­بینایان، جرم­شناسی، بزه­دیده­شناسی، فرآیند کیفری

 

مقدمه

بر پایه منشور بین­المللی حقوق بشر، همه انسان­ها دارای حقوقی بنیادین هستند و دولت­ها ناگزیر از
در پیش­گرفتن رویکردهایی برای تحقق بیشینه­ای آنها هستند. طبیعی بودن ارتکاب بزه­کاری در جوامع انسانی ضرورت پاسداشت برخی از این حقوق بنیادین را برای انسان­ها به میان آورده که از جمله مهم­ترین آنها می­توان به حق دادخواهی اشاره کرد.

حقوق به واسطه رسالت عمیق و اولیه خود که ایجاد نظم اجتماعی است، نه‌تنها از تأثیر تحولات گوناگون اجتماعی در امان نمانده، بلکه دقیقاً در متن این تحولات قرار دارد. این تحولات قطعاً بر مسائل کیفری، میزان جرایم، نوع و ویژگی های آن تأثیر می گذارد و نظام کیفری باید قادر باشد خود را با سرعت این تحولات هماهنگ نماید و کنترل بزه کاری را در دست گیرد. (آشوری، میرزایی،11:1391) روشن است که برخی از شهروندان به دلایل گوناگون مانند کاستی­های جسمانی، روانی، ساختاری و…نمی­توانند همه حقوق خود را آن­گونه که باید پیگیری نمایند؛ بنابراین از این جهت وجود راهکارهایی برای توا­مندسازی آنان ضروری است و دولت­ها باید با عمل به تعهدات حقوقی بین­المللی و پذیرفته­شده خود بستر‌های مناسبی را برای جبران کاستی­های پیش­گفته پیش­بینی نمایند که یکی از آنها سازمان­دهی نظام مناسب تقنینی در این­باره است.

نابینایان و کم­بینایان در شمار افرادی هستند که نمی­توانند به طور دلخواه و آزادانه حقوق خود را
در فرآیند دادرسی اعمال نمایند؛ از همین­رو نیازمند سازوکارهایی هستند که بتوانند با بهره­گیری از آنها حقوق دادرسی خود را بیشینه سازند.

به بیان دیگر، این توان­خواهان به طور کلی با چالش­هایی جرم­شناختی و نیز مربوط به دادرسی رویارو هستند و نظام­های عدالت کیفری باید با بهره­گیری از اندیشه­های روزآمد و سنجیده تا آنجا که ممکن است در برچیدن این چالش­ها کوشیده و زمینه مناسبی را برای اعمال حقوق این دسته از شهروندان فراهم سازند.

افزون بر این، توجه ویژه به بایسته­های جرم­شناختی بزه­دیدگانی مانند نابینانایان و کم­بینایان و فراهم­نمودن زیرساخت­های مناسب برای حضور آنان در فرآیند دادرسی نشان­دهنده کوشش حاکمیت در راه پاسداشت کرامت انسانی این شهروندان است. امروزه رعایت کرامت انسانی و حقوق آدمی به عنوان سپر نگهداری از کرامت ، از بنیادهای مهم نظم اجتماعی به شمار می آید و حکومت ها در این باره وظیفه سرنوشت ساز و حیاتی دارند و اساساً مشروعیت حکومت ها را باید با رعایت کرامت انسانی و حقوق برگرفته از آن ارزیابی کرد.(قماشی،82:1390) از همین رو می توان بر این باور بود که توجه به نابینایان و کم­بینایان و کوشش در راه برچیدن و یا به حداقل رساندن چالش­های جرم­شناختی فراروی آنان، گامی مهم برای پاسداری از کرامت انسانی این توان­خواهان است.

هدف این تحقیق پیشنهاد راه­کارهایی مناسب به منظور توان­مند نمودن و فرصت­سازی برای حضور بیشتر و سازنده­تر نابینایان و کم­بینایان در نظام عدالت کیفری از رهگذر کاهش امکان بزه­دیدگی آنان در جرایم گوناگون و نیز پررنگ­تر نمودن سازوکارهای حمایتی موجود از آنها در فرآیند دادرسی کیفری است.

بررسی پیشینه تحقیق:

موضوع این نوشتار از این جهت تازه است که نوشته های پیشین در این حوزه هرگز درباره توانمندسازی نابینایان و کم­بینایان در روندهای دادرسی سخنی نگفته­اند؛ در حالی که در مقاله پیش­رو کوشیده شده که این افراد به عنوان مراجعه­کنندگان به نظام عدالت کیفری از فرصت­های مناسبی برخوردار باشند.

روش­شناسی تحقیق:

این نوشتار با روش توصیفی و تحلیلی و با بهره­گیری از رویکردهای مطالعات میان­رشته­ای نگاشته شده است. داده­ها از منابع گوناگون گردآوری و آن­گاه در پرتو تحلیل قوانین موجود، پردازش شده­اند.

1-نابینایان و کم­بینایان از دیدگاه جرم­شناسی

   جرم­شناسی نابینایان و کم­بینایان از چشم­انداز حضور اجتماعی و نیز نقش­آفرینی حضور آنها در فرآیند دادرسی اهمیت بسیاری دارد؛ زیرا از این راه می­­توان رویکردهای حمایتی قابل­توجهی را درباره آنها به کار بست.

از همین­رو در ادامه پس از مفهوم­شناسی فشرده دانش جرم­شناسی، مهم­ترین چالش­های جرم­شناختی فراروی نابینایان و کم­بینایان از نظر گذرانده می­شود.

1-1جرم­شناسی

دانش جرم­شناسی به علت­شناسی پدیده مجرمانه پرداخته و از این راه زمینه مناسبی را برای پیاده­سازی
هر یک از رویکردهای اصلاح و درمان، پیشگیری و…فراهم می­آورد؛ زیرا به نظر می رسد که جامعه ما
به گونه فزاینده ای سرشار از جرایم و در نتیجه نقش­آفرینی نظام عدالت کیفری است.(Goodey,2009:3) از همین­رو، انجام بررسی­های جرم­شناختی در همه سطوح جرم­خیز در جامعه دارای اهمیتی انکار‌ناپذیر است.

طبق باور ما بررسی­های جرم­شناختی درباره نابینایان و کم­بینایان از این­رو دارای اهمیت است که یکی از مهم­ترین آرمان­های حمایت از این افراد، توانمند ساختن آنها برای حضور در جامعه است. جرم­شناسی کنش­های اجتماعی نابینایان و کم­بینایان می­تواند آشکارا گام­های چشمگیری را برای پررنگ­سازی
نقش­آفرینی این توان­خواهان برداشته و به برابرسازی بیشینه­ای جایگاه­های گوناگون اجتماعی آنان با دیگر شهروندان یاری رسانَد.

 

1-2. بزه­دیده­شناسی نابینایان و کم­بینایان

بزه­دیده­شناسی نیز به عنوان یکی از گرایش­های کمابیش نو‌پدید علوم جنایی بر نقش و جایگاه
بزه­دیدگان در تحلیل جرایم تمرکز دارد.

اهمیت توجه به رویکردهای این گرایش درباره نابینایان و کم­بینایان آشکار است؛ زیرا کم­ترین پیامد احتمال بزه­دیدگی این افراد مفهوم جرم­شناختی ترس از جرم است که یکی از مسائل جوامع معاصر به حساب می­آید و در سطوح مختلف فرد، محله و جامعه دارای اثرات و و پیامدهای مهمی است.
(صدیقه سروستانی، نصر اصفهانی،150:1391)در پیش­گرفتن آموزه­های بزه­دیده­شناسی حمایتی می­تواند آگاهی فراگیری را از چالش­های جرم­شناختی فراروی این توان­خواهان به دست دهد.

در ادامه این نوشتار و در هنگام بررسی مهم­ترین جرایم فراروی نابینایان و کم­بینایان، گونه­ای راهبرد
بزه­دیده­شناختی دنبال شده­است. چرا که کوشش این تحقیق بر این است که حمایت­های مناسب
جرم­شناختی و دادرسی را از این بزه­دیدگان در نظام دادرسی کیفری کشورمان ارائه دهد.

 

1-3. بزه­دیدگی­های نابینایان و کم­بینایان

کمبود و یا نبود توانایی­های دیداری این شهروندان آنها را در معرض بزه­دیدگی­هایی قرار می­دهد که دارای اهمیت بسیار هستند؛ زیرا آشکار است که بزهکاران همواره می­کوشند که آماج­های بزهکارانه خود را از میان بی­خطرترین موارد برگزیده و آن گاه با ارتکاب جرم علیه آنها به مقاصد مجرمانه خود دست یابند.

با توجه به این موارد در ادامه مهم­ترین جرایمی که می­توانند خطراتی را برای نابینایان و کم­بینایان
به همراه آورند، بررسی می­شوند. دانستن مهم­ترین موارد جرایم احتمالی ارتکاب­یافته علیه نابینایان و
کم­بینایان می­تواند زمینه مناسبی را برای پیش­بینی رویکردهای مناسب حمایتی و روندهای توان­مند نمودن آنها در فرآیند دادرسی به همراه آورد.

 

1-3-1. جرایم علیه تمامیت جسمانی

نابینایان و کم­بینایان همواره در معرض خطر بزه­دیدگی در جرایم علیه تمامیت جسمانی هستند. این خطر در جرایم عمدی و غیرعمدی وجود دارد؛ چنانکه برای نمونه در تصادفات جاده­ای نیز امکان بزه­دیدگی و وارد آمدن آسیب­ بر آنها وجود دارد.

رشد زندگی شهری و نیز پیچیدگی­های پدید­آمده در زندگی اجتماعی ضرورت افزایش حضور این توان­خواهان انجامیده است. بدیهی است که نابینایان و کم­بینایان به دلیل مشکلات خود نمی­توانند در هنگام مواجه­ شدن با این جرایم واکنش­های مناسب و شتابانی را از خود نشان دهند؛ از همین­رو به نظر می­رسد که دامنه آسیب­های وارد بر بزه­دیدگان نابینا و کم­بینا در جرایم علیه پیکره جسمانی بسیار زیاد است.

 

1-3-2. جرایم علیه اموال و مالکیت

نابینایان و کم­بینایان به دلیل کاستی­های دیداری خود بزه­دیدگانی مناسب برای جرایم علیه اموال و مالکیت هستند. جرایمی مانند سرقت و کلاهبرداری می­توانند در این­باره سزاوار یادآوری هستند.

یکی از قدیمی­ترین جرایم علیه اموال که شاید از همان ابتدای پیدایش مفهوم مالکیت در جوامع بشری ارتکاب می­یافته، جرم سرقت است.(میرمحمدصادقی،246:1393)با آن که به دلیل دگرگونی­های فناورانه زندگی انسان هزاره سوم میلادی، بسیاری از دارایی­های شهروندان در دنیای مجازی پاسداری می­شود؛ اما برخی اشیا همواره در دست آنان و از جمله نابینایان و کم­بینایان است. برای نمونه، گوشی­های تلفن همراه این افراد آماج مجرمانه مناسبی برای بزه­کاران مالی است؛از همین­رو یکی از مهم­ترین و متعارف­ترین جرایمی که ممکن است علیه نابینایان و کم­بینایان ارتکاب یابد، جرم سرقت است.

افزون بر این کلاهبرداری نیز در شمار جرایم مالی است که امکان بزه­دیدگی نابینایان و کم­بینایان در آن بسیار وجود دارد. از آنجا که یکی از ارکان جرم کلاهبرداری توسل به وسایل متقلبانه و به دنبال آن فریب خوردن بزه­دیده است می­توان بر این باور بود که کاستی­های دیداری نابینایان و کم­بینایان زمینه مناسبی را برای کلاهبرداران فراهم نموده که با آگاهی از این مشکل ایشان انگیزه­های مجرمانه خود را دنبال نمایند.

امکان بالای بزه­دیدگی نابینایان و کم­بینایان، حساسیت­های را در سامانه­های دادگری جنایی کشورها برانگیخته است. گسترش جرایم مالی در میان الگوهای رایج بزهکاری، به طور اجتناب ناپذیری
سازمان های رسمی و غیررسمی عهده دار حفظ نظم، عدالت کیفری و کنترل جرم را به تکاپو انداخته است.(Obrein,Yar,2008:133) در ادامه این نوشتار نقش مهم سازمان­های مردم­نهاد از این دیدگاه و در راستای حمایت از نابینایان و کم­بینایان بررسی می­شود. چنانکه نهادهای رسمی نیز نسبت به دنبال کردن حقوق نابینایان و کم­بینایان حساسیت­هایی را از خود نشان داده و یا دست­کم بر پایه قوانین موجود، توان­مندی انجام این کار را دارند.

1-3-3. جرایم علیه آسایش عمومی

یکی از دسته­های جرایم بزه­های ارتکاب­یافته علیه آسایش عمومی است. برای نمونه، افرادی که در اماکن عمومی و یا در نیمه­های شب و به هنگام استراحت شهروندان اقدام به برهم­زدن آرامش آنان
می­کنند، مرتکب این دسته از جرایم می­شوند.

بدیهی است که نابینایان و کم­بینایان به دلیل شرایط خاص جسمانی خود نیازمند بهره­مندی از استراحت
و فراغت کافی از کنش­های روزمره هستند. اهمیت این موضوع از چشم­انداز پاسداری آنان در برابر بیماری­های روان-تنی و… نیز آشکار است. اما مرتکبان جرایم علیه آسایش عمومی صرف­نظر
از انگیزه­های خود در ارتکاب این بزه­ها و یا دامنه و شمارگان بزه­دیدگان مستقیم و غیرمستقیم،
آسیب­پذیری نابینایان و کم­بینایان را از بزهکاری­های خود به همراه می­آورند.

 

2-. بایسته­های دادرسی نابینایان و کم­بینایان در فرآیند دادرسی

پس از مطالعه جرم­شناختی نابینایان و کم­بینایان ضرورت دارد جایگاه ایشان را در فرآیند دادرسی نیز بررسی نمود. هدف از این بخش دانستن مهم­ رویکردهای توانمندساز این توان­خواهان در مراجع قضایی و پلیس است.

برای نمونه؛ هنگامی که نابینایان و کم­بینایان بزه­دیده مورد جرمی واقع می­شوند، ضروری است که برخی راهکارهای حمایتی برای آنان اندیشیده شود تا بتوانند بهتر و آسوده­خاطرتر به هدف خود در دادرسی و تحقق عدالت دست یابند.

 

1-2. فرآیند کیفری

از لحظه کشف جرم تا پایان مرحله پساکیفری فرآیند کیفری نامیده­می­شود. در این فرآیند، کنش­گران گوناگون نظام عدالت کیفری دارای رسالت­هایی هستند که بر پایه قوانین موضوعه و بویژه قانون آیین دادرسی کیفری 1392 ه.ش در انجام آنها می­کوشند.

فرآیند کیفری از مراحل کشف، تعقیب، تحقیق، دادرسی، اجرای حکم و سر‌انجام مرحله پساکیفری تشکیل شده­است. پیاده­سازی هر یک از راهبردهای ممکن در نظام­های گوناگون دادرسی بر پایه این مراحل انجام می­شود.

از آنجا که به­طور کلی فرآیند کیفری در کشور ما همانند نظام­های دادرسی سرتاسر جهان در دو مرحله دادسرا و دادگاه سامان داده شده است، طبیعی است که قضات این دو مرجع باید با آگاهی از بایسته­های چگونگی رفتار با بزه­دیدگان نابینا و کم­بینا، در راه پیگیری هر چه بیشتر حقوق آنان بکوشند؛ برای نمونه از آنجا که ضابطین دادگستری زیر نظر و تعلیمات دادستان انجام وظیفه می­کنند یادآوری­های لازم درباره حقوق بزه­دیدگان نابینا و کم­بینا از سوی این مقام قضایی به ضابطان انجام خواهد شد.

 

2-2. جلوه­های حمایت از نابینایان و کم­بینایان در فرآیند کیفری

با بررسی مواد قانون آیین دادرسی کیفری می­توان برخی رویکردهای حمایتی از نابینایان و کم­بینایان را دریافت؛. به بیان دیگر در حقوق ایران نیز توجه به حقوق بزه­دیده به­ویژه در قانون آیین دادرسی کیفری1392 مشاهده می­شود که در موارد متعددی به ارتقاء حقوق بزه­دیده-و از جمله نابینایان و
کم­بینایان- در مرحله دادرسی توجه نموده است.(شیری،414:1392)اگرچه این امر هنوز به برپایی یک دادرسی افتراقی برای این افراد نه‌انجامیده و هنوز تا آن هنگام زمان بسیاری مانده، اما هنوز هم می­توان به منظور قانونگذار از حمایت از برخی افراد دارای شرایط و از جمله نابینایان و کم­بینایان دست یافت.

برای نمونه ماده 187 این قانون بیان داشته:«هرگاه شخصی که دستور احضار یا جلب او داده شده به علت بیماری و…نتواند نزد بازپرس حاضر شود، در صورت اهمیت و فوریت امر کیفری و امکان انجام تحقیقات، بازپرس نزد او می­رود و تحقیقات لازم را انجام می­دهد. » در واقع با وجود شأن قضایی بازپرس و جایگاه مهم او در پیگرد جرایم در مواردی که فردی نابینا و کم­بینا شاهد ارتکاب جرمی بوده بازپرس می­تواند در صورت تحقق شرایط بیان­شده در این ماده نزد او رفته و در آنجا تحقیقات خود را درباره جرم ارتکابی انجام دهد.

درواقع دل­نگرانی رعایت کرامت انسانی شهروندان در دادگستری در مراحل مختلف فرآیند رسیدگی کیفری بویژه در مرحله تحقیقات مقدماتی موجب تصویب این مقررات توسط قانون­گذار شده است(ساقیان،117:1393)به عقیده ما این ماده توانمندی بسیار چشمگیری را برای نهادینه ساختن نگاه حمایتی از نابینایان و کم­بینایان در فرآیند کیفری ایجاد نموده که تحقق بیشینه­ای بایسته­های آن، مستلزم توجه هر بیشتر سازمان­های حمایت­کننده از نابینایان و کم­بینایان است.

 

2-3. پیشگیری از بزه­دیدگی دوباره

پس از ارتکاب جرم، بزه­دیده در راستای اعمال حق دادخواهی خود به نظام عدالت کیفری مراجعه می کند و انتظار دارد که دست­اندرکاران این نظام بر پایه قوانین موجود در راه پیاده­سازی عدالت و ترمیم زیان­های وارد بر او بکوشند.

اما در این روند ممکن است بزه­دیده با دشواری­ها و ناملایماتی از سوی مقامات یادشده و یا حتی جامعه رویارو شود. برای نمونه، فشارهای روحی و روانی ناشی از باور-درست یا نادرست-او به کم­کاری مأمورین نظام عدالت کیفری سزاوار یادآوری است. همچنین امکان دارد جامعه نیز او را در بزه­دیدگی خود مقصر دانسته و از همین­رو، واکنش­هایی غیررسمی و جامعوی را بر او بار نماید. این پدیده،
بزه­دیدگی دوباره یا تشدید بزه­دیدگی خوانده شده و چاره­اندیشی برای آن گامی مهم برای پاسداشت کرامت و حیثیت بزه­دیدگان جرایم است.

از آنجا که نابینایان و کم­بینایان در معرض انواع گوناگون بزه­کاری­ها قرار دارند، توجه به روندهای مناسب برای پیشگیری از بزه­دیدگی دوباره آنان ضروری است. در این راستا مقامات نظام عدالت کیفری باید آموزش­های لازم را مبنی بر چگونگی برخورد با خواسته­های بزه­دیدگان نابینا و کم­بینا در مراجع قضایی ببینند. این بزه­دیدگان به دلیل کاستی­های دیداری خود از امکان جایگاهی برابر با بزه­کار در فرآیند دادرسی محروم هستند و از همین­رو، درپیش­گرفتن رویکردهای حمایتی از آنان مانند کوشش در راه پیشگیری از بزه­دیدگی دوباره این افراد، گام مهمی برای دستیابی به اصل دادرسی منصفانه تلقی
می­شود.

 

3-. رویکردهای حمایتی دربرابر بزه­دیدگی­های نابینایان و کم­بینایان

پس از بررسی جرم­شناختی نابینایان و کم­بینایان و نیز بایسته­های دادرسی آنها مناسب است که به تبیین مهم­ترین رویکردهای حمایتی ازآنان در نظام عدالت کیفری پرداخته شود. سامان­دهی نظام تقنینی و نیز شکوفایی سازمان­های مردم­نهاد و پشتیبان نابینایان و کم­بینایان مهم­ترین رویکردهای پیش­گفته هستند که در ادامه به گونه­ای فشرده بدان­ها پرداخته می­شود.

 

1-3. قوانین حمایتی از نابینایان و کم­بینایان

یکی از مهم­ترین بستر‌های حمایت از نابینایان و کم­بینایان در نظام عدالت کیفری و فراتر از آن، نظام تقنینی جامعه است. در واقع، قوانین مجموعه استانداردهای تعریف شده رفتاری قابل قبول یک جامعه هستند که در جهت هدف خاصی تدوین شده اند. (سیروس،207:1390) هنگامی که ضرورت حمایت از افرادی همانند نابینایان و کم­بینایان در اندیشه یک نظام اجتماعی باشد می­تواند بسادگی و در پرتو تصویب قوانین مناسب و پشتیبان به این هدف دست یابد.

همان­گونه که پیش از این نیز بیان شد، هنوز تا زمان رسیدن به یک نظام دادرسی کیفری افتراقی برای نابینایان و کم­بینایان در کشورمان راه درازی مانده است؛ اما بی­گمان افزایش توجه به نیازهای این افراد در جامعه و برانگیختن حساسیت­های سیاست­گذاران و دولتمردان به فراهم نمودن بستر‌های سیاسی و اجتماعی سزاوار برای آنها می­تواند امیدواری­ها را به ساماندهی یک نظام پیشرفته قانون­گذاری در حمایت از این دسته از توان­خواهان افزایش دهد.

 

2-3. سازمان­های مردم­نهاد پشتیبان نابینایان و کم­بینایان

سازمان‌‌های غیر دولتی و مردم نهاد، جمعیت‌ها، گروه‌ها و نهادهای انسانی خودجوش و برآمده از بطن جامعه هستند که با فعالیت‌های غیر‌انتفاعی و داوطلبانه در جهت رفع معضلات اجتماعی و خدمت‌رسانی عمومی فعالیت می­نمایند. سازمان­های مردم نهاد از جمله سازمان­های مدنی نوپایی هستند که با مشارکت داوطلبانه شهروندانِ دارای انگیزه، برای فعالیت گروهی در چارچوب یک ساختار و سازمان منسجم با هدف خدمت برای توسعه و رفاه اجتماعی و توانمند­سازی افراد جامعه بدون هرگونه وابستگی به دولت تأسیس و مشغول فعالیت گردیده اند.

یکی از نوآوری­های ستونی قانون آیین دادرسی کیفری1392ه.ش که در بازخورد از
دگرگونی­های اجتماعی ملی و فراملی پدید آمده، توجه به سازمان­های مردم­نهاد در فرآیند دادرسی کیفری است که تا پیش از آن هرگز در قوانین شکلی کشورمان پیشینه­ای نداشته است.

در همین راستا، ماده66قانون یادشده مقرر می­دارد:«سازمان­های مردم­نهادی که اساسنامه آنها درباره حمایت از اطفال و نوجوانان، زنان، اشخاص بیمار و ناتوان جسمی یا ذهنی…است می­توانند نسبت به جرایم ارتکابی…اعلام جرم کنند و در تمام مراحل دادرسی جهت اقامه دلیل شرکت و نسبت به آراء مراجع قضایی اعتراض نمایند. » سازمان­های حامی نابینایان و کم­بینایان بر پایه این ماده می­توانند حقوق بزه­دیدگان نابینا و کم­بینا در فرآیند کیفری پیگیری نموده و از همه ابزارهای قانونی و مناسب نیز برخوردار باشند.

 

3-3. ترمیمی شدن عدالت کیفری برای نابینایان و کم­بینایان

عدالت ترمیمی یکی از رهیافت­های بنیادین عدالت کیفری در دهه­های اخیر است که به­منظور
دوری از الزامات عدالت کیفری سرکوبنده و پرهیز از تمرکز صرف بر سزادهی بزه­کار شکوفا شده است.

همان­گونه که درباره چالش­های جرم­شناختی فراروی نابینایان و کم­بینایان سخن به میان آمد، وضعیت خاص و کاستی نمایان دیداری این بزه­دیدگان بالقوه در بسیاری از موارد نقش مهمی در تحریک بزه­کار به ارتکاب جرم دارد؛ از همین­رو هنگامی که بزه­کار در نظام عدالت کیفری گرفتار می شود می­تواند در صورت وجود بستر‌های مربوط با روی­آوری به بایسته­های نظام عدالت ترمیمی و کوشش در راه کاستن از آلام برخاسته از جرم بزه­دیده نابینا و کم­بینا، در شتاب­دهی به بازسازی به زیان­های او بکوشد.

در این راستا، مقامات دادسرا و دادگاه و بویژه کنش­گران یاور نظام عدالت کیفری همانند مددکاران اجتماعی می­توانند با آگاهانیدن بزهکار از وضعیت خاص بزه­دیده نابینا یا کم­بینا و پدیدار ساختن احساس پشیمانی از بزه ارتکابی، او را به جبران زیان­های وارد بر بزه­دیده و دست­کم برانگیختن احساس پشیمانی از ارتکاب جرم وادار کند.

 

پیشنهادها

1-آموزش دست­اندرکاران نظام عدالت کیفری در سطوح گوناگون برای آشنایی با بایسته­های دادرسی نابینایان و کم­بینایان

2-پدیدآوردن زیرساخت­مناسب جرم­شناختی برای نابینایان و کم­بینایان به­منظور کاهش هر چه بیشتر امکان بزه­دیدگی آنها

3-سامان­دهی نظام دادرسی افتراقی برای نابینایان و کم­بینایان

4-بهره­گیری از فناوری­های نوین در راه پیشگیری­های جرم­شناختی از جرایم علیه نابینایان و کم­بینایان

5-تشویق سازمان­های مردم­نهاد پشتیبان نابینایان و کم­بینایان به حمایت از این افراد در فرآیند دادرسی و فراهم نمودن تسهیلات مربوط

6-تصویب قوانین حمایتی مناسب از نابینایان و کم­بینایان

7-تلاش در جهت کاستن از امکان بزه­دیدگی دوباره نابینایان و کم­بینایان از راه بهره­مندی از دانش مددکاران و نیز سازمان­های مردم­نهاد پشتیبان آنها

 

نتیجه­گیری

طبیعی بودن ارتکاب جرم در جامعه و احتمال بزه­دیدگی همه شهروندان صرف­نظر از پایگاه اجتماعی و یا ویژگی­های گوناگون فردی ایشان ضرورت توجه به رویکردهای مناسب بزه­دیده­شناختی را درباره آنان به میان آورده است.

نابینایان و کم­بینایان در شمار توان­خواهانی هستند که به دلیل کاستی­های دیداری خود با خطر
بزه­دیدگی بیشتری رو‌به‌رو هستند. در واقع، بی­بهرگی یا کم­بهرگی آنان از نعمت بینایی، بزه­کاران آینده را
برمی­انگیزَد تا با ارتکاب جرم علیه این بزه­دیدگان کمابیش بی­دفاع درصدد دستیابی به آماج­های
بزه­کارانه خود باشند.

جرایم جسمانی، جرایم علیه اموال و مالکیت بویژه سرقت و جرایم علیه آسایش عمومی مهم­ترین جرایمی هستند که امکان دارد علیه بزه­دیدگان نابینا و کم­بینا روی دهد؛ از همین­رو راهبردهای توانمندساز ایشان می­تواند بر پایه آشنایی با این جرایم پی­ریزی و دنبال شود تا میزان آسیب­های وارد آمده بر این توان­خواهان به کم­ترین میزان خود برسد.

قانون آیین دادرسی کیفری1392 با برخورداری از نوآوری­هایی ستودنی، ظرفیت­های بسیاری را برای انجام حمایت از نابینایان و کم­بینایان در فرآیند کیفری دارد. مهم­ترین نوآوری قانون یاد شده در این زمینه، فراهم کردن امکان مشارکت سازمان­های مردم­نهاد حمایت­کننده از نابینایان و کم­بینایان
در دادرسی است.

اگرچه نقطه آرمانی برنامه­های حمایت از نابینایان و کم­بینایان در فرآیند کیفری، سازمان­دهی یک نظام دادرسی کیفری افتراقی برای ایشان است، اما تا آن هنگام می­توان با در پیش گرفتن رویکردهای حمایتی
از این توان­خواهان همانند مشارکت سازمان­های مردم­نهاد پشتیبان آنان و نیز تصویب قوانین مناسب ضمن برچیدن هر چه بیشتر چالش­های فراروی این افراد و تحقق مقتضیات دادرسی عادلانه به پاسداشت بیشینه­ای کرامت انسانی آنان نیز یاری رساند.

یکی دیگر از رویکردهای مهم حمایتی از بزه­دیدگان نابینا و کم­بینا توجه به عدالت ترمیمی و روندهای غیررسمی رسیدگی است. بزهکار در بیشتر موارد با توجه به کاستی نمایان دیداری نابینایان و کم­بینایان آنان را بزه­دیده خود می­سازد. از همین­رو، مقامات قضایی و نقش­آفرینان همکار آنها همانند مددکاران اجتماعی می­توانند با توجه دادن بزهکار به این امر و برانگیختن حس همدردی با بزه­دیده در وجود او، نقش مهمی در شتاب­دهی به فرآیند جبران زیان­های وارد آمده بر بزه­دیدگان و بویژه پیشگیری از بزه­دیدگی دوباره نابینایان و کم­بینایان داشته باشند.

سپاس

از دست­اندرکاران گرامی همایش ملی شهروند نابینا، جامعه بینا در جامعه اسلامی نابینایان کاشان، دانشگاه کاشان و دیگر نهادهای همکار برای اندیشه­ورزی در جهت کاستن از چالش­های فراروی این توان­خواهان و نیز از رئیس محترم باشگاه پژوهشگران و نخبگان جوان دانشگاه آزاد اسلامی واحد
رباط­کریم به پاس انجام پشتیبانی­های لازم از این پژوهش، صمیمانه سپاسگزاری می­شود.

 

 

 

 

منابع

1-آشوری، محمد، میرزایی، اسدالله، حقوق کیفری و توسعه اقتصادی_صنعتی، مجله آموزه­های حقوق کیفری، شماره4، پاییز-زمستان1391، صص27-11

2-ساقیان، محمدمهدی،(1393)، “تقویت حقوق و آزادی های متهم در مرحله تحقیقات مقدماتی آیین دادرسی کیفری مصوب 92” پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره ششم، صص 136- 113

3-سیروس، داود، صبوری نیا، میرزاعلی، مرزی علمداری، جبرئیل،(1390)، “چالش­های قانون­گرایی، اعتبار و پایایی قانون” مجله پژوهش های حقوقی، شماره19،صص27-10

4-صدیق سروستانی، رحمت­الله، نصر اصفهانی، آرش،(1391)، “مطالعه عوامل مؤثر بر ترس از جرم در محله­های شهری” دوفصلنامه مسائل اجتماعی ایران، سال سوم، شماره1، صص176-149

5-شیری، عباس،(1392)، “رفتار کرامت­مدار با بزه­دیده در مرحله دادرسی” دایره­المعارف علوم جنایی(مجموعه مقالات)، نشر بنیاد حقوقی میزان، چاپ اول، تهران، صص431-412

6-قماشی، سعید،(1390)،”کرامت انسانی، راهبرد نوین سیاست جنایی” مجله آموزه­های کیفری، شماره1، دوره جدید،صص97-73

7-میرمحمدصادقی، حسین،(1393)، “حقوق جزای اختصاصی، جرایم علیه اموال و مالکیت” تهران، نشر بنیاد حقوقی میزان

8-قانون آیین دادرسی کیفری1392

9-Goodey, Jo, Victims and victimology, research, policy and practice, Longman press, first published,London,2009

10-Oberin, Martin, Yar, Majid, Criminology: Key Words, first published, Ruteldge, Newyork, 2008

 

 

 

دیدگاهتان را بنویسید