سلام دوستان

دانلود

حقوق شهروندی نابینایان و کم بینایان در کتابخانه های عمومی

سیدمحسن رضوی اصل[1]

چکیده

افراد نابینا و کم بینا جزء جدایی ناپذیر مراجعان به کتابخانه های عمومی می باشند که می بایست به نیازهای اطلاعاتی آنان پاسخ مناسب داده شود و حق تامین اطلاعات مورد نیاز آنان یکی از حقوق غیرقابل انکار می باشد که در حقوق شهروندی آن را از مصادیق حقوق اجتماعی می دانند. با بررسی مقایسه ای استانداردهای موجود در زمینه خدمت رسانی کتابخانه های عمومی به نابینایان و کم بینایان با واقعیات موجود در کتابخانه های عمومی سطح کشور، چنین نتیجه گیری می شود که در حال حاضر سطح خدمات و امکانات ارائه شده در اغلب کتابخانه های عمومی کشور به نابینایان و کم بینایان فاصله زیادی از معیارهای استاندارد، چه از حیث ساختمانی و فضای فیزیکی و چه از حیث منابع، تجهیزات و امکانات داشته و می بایست با یک همت جمعی به رفع نقیصه های موجود اقدام نمود، چرا که از مهم ترین کارکردهای کتابخانه های عمومی برطرف نمودن نیازهای اطلاعاتی گروه های خاص، مانند نابینایان و کم بینایان می باشد و نمی توان افراد نابینا و کم بینا را از جامعه استفاده کننده از کتابخانه های عمومی مستثنی کرده و نسبت به حقوق اطلاعاتی آنان بی تفاوت بود.

کلید واژه ها

نابینایان و کم بینایان، حقوق شهروندی، نیاز های اطلاعاتی، کتابخانه های عمومی

مقدمه

در جوامع امروزی که تامین اطلاعات به عنوان یک حق اساسی برای هر فرد به شمار می رود، تهیه ی اطلاعات مورد نیاز از بهترین و سریع ترین راه ممکن، یک هنر و توانایی مهم به شمار می آید. یکی از بهترین و موثرترین راه های به دست آوردن اطلاعات، مراجعه به کتابخانه های عمومی است. افراد می توانند در یک کتابخانه عمومی از امکانات متنوعی چون: مجموعه کتاب های قابل امانت، کتابهای مرجع، نشریات جاری و گذشته نگر، بانک های اطلاعاتی پیوسته[2] و ناپیوسته[3] ، اینترنت و غیره استفاده نموده و اطلاعات مورد نیاز خویش را به دست آورد.

رسالت کتابخانه های عمومی سعی در تامین هرچه بیشتر و سریع تر اطلاعات مورد نیاز همه ی اقشار جامعه می باشد و برای نیل به این مقصود تلاش می کنند مجموعه منابع و خدمات خود را در دسترس تمامی افراد جامعه، از هر سن و طبقه ای، قرار دهند.

نابینایان و کم بینایان نیز به عنوان گروهی از افراد جامعه که دارای نیازهای اطلاعاتی گوناگونی می باشند، از این قاعده مستثنی نیستند و با توجه به محدودیتی که به دلیل اختلال در قوه ی بینایی خود دارند، در دریافت اطلاعات از محیط پیرامونشان، مشکلات و سختی های مضاعفی را نسبت به افراد عادی متحمل می گردند و این مسئله بار مسئولیت کتابخانه های عمومی را در مواجهه با این افراد بیشتر می کند. آشکارترین مشکلات حسی به شمار می آید و به میزان زیادی می تواند انطباق فرد آسیب دیده با محیط پیرامونش را تحت تاثیر قرار دهد، ولی افراد دارای آسیب های بینایی نباید به این دلیل از صحنه فعالیت های اجتماعی کنار گذارده شوند. آنان می توانند با استفاده از تسهیلات، امکانات و تغییراتی در برنامه ها و مواد آموزشی، به تحصیل بپردازند و از خدمات اجتماعی و کتابخانه ای بهره مند شوند. (هورتون، جی. کلارک. من نابینانیستم فقط خوب نمی بینم. ص 5)

کتابخانه های عمومی می توانند با تغییراتی در ساختمان و محیط خود و تهیه منابع و تجهیزات مورد نیاز نابینایان و کم بینایان، شرایط مناسبی را برای استفاده آنها از خدمات کتابخانه ای فراهم نمایند.

منابع مورد نیاز نابینایان و کم بینایان در کتابخانه های عمومی

محدود بودن منابع مناسب برای نابینایان و کم بینایان و نیاز به دستگاه هایی خاص برای بهره برداری از این منابع، آنان را از دسترسی به اطلاعات مورد نیازشان و در نتیجه ی همگامی با سایر اقشار اجتماع، چه در فعالیت های شخصی و چه در فعالیت های اجتماعی، ناکام می گذارد. کتابخانه های عمومی باید شیوه های مناسب را برای دستیابی سریع و آسان به مجموعه های مناسب برای نابینایان و کم بینایان جستجو کنند و در عین حال باید تا حد امکان در صدد دسترس پذیر نمودن هرچه بیشتر مجموعه های منتشر شده ی چاپی با استفاده از یار ابزارهای مطالعه و سایر تجهیزات تبدیل و برگردان متون باشند. (تعاونی، شیرین. استانداردهای ملی خدمات کتابخانه ای برای نابینایان. ص 33- 34. )

لازمه ی پاسخ گویی مناسب و دقیق به مراجعان کتابخانه های عمومی، دسترسی به منابع و محمل های اطلاعاتی، در حداقل زمان ممکن است که بدین وسیله می توان به نیاز مراجعان پاسخ لازم داد. حال با توجه به کمبود منابع تولید شده برای نابینایان و کم بینایان اولین گام موثر می تواند فراهم آوری منابع مناسب باشد. بر اساس آمار منتشر شده، در سال 1378 مجموع تولیدات سازمان ها و کتابخانه های مختلف نابینایان ایران در حدود 550 عنوان کتاب گویا و بریل بوده است که کمتر از 2 درصد عناوین منتشره شده در آن سال را تشکیل می دهد. (همان. ص 33)

در این میان کتابخانه های عمومی نه تنها نباید نقش حیاتی و محوری خویش را در ارائه ی خدمات به افراد نابینا و کم بینا فراموش کنند، بلکه باید با به کارگیری امکانات و تجهیزات مورد نیاز، به عنوان تامین کننده اصلی خدمات اطلاعاتی برای این افراد، به جمع آوری و حتی تولید منابع مخصوص نابینایان و کم بینایان اقدام نمایند. اگر یک کتابخانه ی عمومی نتواند متناسب با نیازهای اطلاعاتی مراجعان نابینا و کم بینای خود به مجموعه سازی بپردازد، در ایفای رسالت خویش که اطلاع رسانی و اطلاع یابی به تمامی افراد اجتماع می باشد، ناکام مانده است.

کتابخانه های عمومی هیچ گاه نباید تشابه نیازهای اطلاعاتی افراد نابینا و کم بینا را با افراد عادی فراموش کنند و تنها به تهیه ی تعداد معدودی کتاب بریل و لوح فشرده یا چند فایل کتاب گویا بسنده نمایند.

ضرورت تهیه و ارائه ی یک برنامه ی سنجیده و مناسب جهت تولید و فراهم آوری منابع ویژه ی نابینایان و کم بینایان زمانی رخ می نماید که در کنار کمبود منابع مورد نیاز، کمبود تجهیزات لازم جهت بهره برداری از این منابع و هزینه بر بودن تهیه و نگهداری آنها برای کتابخانه های عمومی را نیز در نظر بگیریم. در برنامه ریزی جهت تهیه و تولید منابع و فراهم آوری تجهیزات و امکانات سخت افزاری و نرم افزاری لازم برای استفاده از منابع ویژه ی نابینایان و کم بینایان، تناسب مجموعه فراهم شده با نیازهای جاری مراجعان را باید در نظر گرفت و آنچه را که بالفعل مورد نیاز است، در اولویت تهیه یا تولید قرار داد.

هرگاه مراجعه کننده نابینا یا کم بینا به منبع اطلاعاتی خاصی نیاز داشت که در قالب های جایگزین موجود نبود، وظیفه ی کتابخانه عمومی تبدیل آن منبع از بینایی به منبعی مناسب برای نابینایان و کم بینایان می باشد و می بایست تجهیزات مورد نیاز جهت بهره برداری از منبع تولید شده را نیز فراهم نمود.

در تهیه یا تولید منابع مورد نیاز افراد نابینا یا کم بینا، مشورت با سازمان های خدمت رسان به این گروه، مانند سازمان بهزیستی و مجموعه مددکاران آن، بسیار مهم بوده و از اتلاف وقت و هزینه جلوگیری نموده و موجب فراهم آوری مجموعه ای کارآمد و متناسب با نیازهای اطلاعاتی مراجعه کنندگان نابینا و کم بینا خواهد شد.

مراجعه کنندگان به بخش نابینایان و کم بینایان در یک کتابخانه عمومی باید علاوه بر کتاب های بریل و چاپ درشت، به منابع گویا یا ترکیبی از بریل و گویا دسترسی داشته باشند.

کتابخانه های عمومی می بایست متناسب با تهیه ی منابع برای مراجعه کنندگان عادی خود، تهیه و تولید منابع برای نابینایان و کم بینایان را نیز در دستور کار خود قرار داده و یک تناسب منطقی میان رشد تمامی بخش های خود، هم از لحاظ منابع و هم از لحاظ امکانات در نظر بگیرند تا بتوانند بر کیفیت خدمات خود افزوده و در جذب افراد نابینا و کم بینا همانند سایر مراجعان، به موفقیت دست یابند.

آموزش نابینایان و کم بینایان جهت استفاده ی بهینه از کتابخانه های عمومی

آموزش مراجعه کنندگان نابینا و کم بینا جهت استفاده ی مناسب و بهینه از منابع و تجهیزات موجود بسیار مهم می باشد.

کتابخانه های عمومی باید در مواجهه با افراد نابینا یا کم بینا علاوه بر نقش اطلاع رسانی، به عنوان یک مرکز سواد آموزی، در راستای کمک به خودآموزی این افراد و بهبود سطح آگاهی آنها عمل کرده و برای دستیابی به این هدف، نحوه استفاده از خدمات کتابخانه و منابع و امکانات آن را به مراجعه کنندگان نابینا و کم بینای خود آموزش دهند.

چگونگی استفاده از یار ابزارهای ویژه ی نابینایان و کم بینایان مانند رایانه های مجهز به نرم افزارهای گویاسازی، مونیتورهای لمسی، درشت نمای الکترونیکی، عینک تلسکوپی، ذره بین و غیره باید به نابینایان و کم بینایان متقاضی خدمات کتابخانه ای آموزش داده شود. در زمان تهیه تجهیزات جهت بخش نابینایان و کم بینایان، علاوه بر توجه به عواملی چون کیفیت، قیمت و دامنه ی کاربرد آنها، توجه به مسئله ی سادگی و راحتی آموزش نحوه استفاده و بهره گیری از آنها نیز بسیار مهم و حساس می باشد. همچنین انتخاب محل نگهداری و استفاده از این تجهیزات با میزان عمر مفید این وسایل و امکانات در ارتباط مستقیم می باشد. این تجهیزات و دستگاه ها باید در محلی قرار داده شوند که مراجعه کننده نابینا یا کم بینا بتواند بدون هیچ گونه ناراحتی و با حداقل محدودیت از آنها استفاده کند.

در میان یار ابزارهای موجود، رایانه و نرم افزارهای متنوع آن از موقعیت ممتازی برخوردار است و افراد نابینا و کم بینایی که دوره های لازم در زمینه کار با رایانه را گذرانده اند می توانند با کمک آن، میزان بالایی از اطلاعات را در حداقل زمان ممکن به دست آورند. امکان استفاده از اینترنت و نرم افزارهای گویاساز فضای سیستم عامل ویندوز، این امکان را به کاربران نابینا و کم بینا می دهد تا بتوانند به تنهایی در فضای مجازی وب جهان گستر به جستجو بپردازند و به اطلاعات مورد نیاز خود دسترسی یابند. همچنین وجود یار ابزارهایی چون مونیتورهای لمسی و چاپگرهای بریل که قابلیت نصب به رایانه را دارند، امکان تهیه خروجی قابل استفاده برای نابینایان و کم بینایان را فراهم می نماید.

اطلاع رسانی به نابینایان و کم بینایان درباره خدمات کتابخانه های عمومی

یکی از مسائل مهم در ارائه ی خدمات به نابینایان و کم بینایان در کتابخانه های عمومی، مسئله زمان است و اینکه آیا اطلاعات مورد نیاز آنها را می توان در شکل و قالب مناسب و در زمانی ارائه نمود که برای آنان قابل استفاده باشد؟ (تعاونی، شیرین. استانداردهای ملی خدمات کتابخانه ای برای نابینایان. ص 52.)

در این زمینه توجه به تبلیغات و آگاهی رسانی برای جذب نابینایان و کم بینایان به کتابخانه و پاسخ گویی به نیازهای آنان بسیار مهم می باشد. محدود بودن آگاهی یابی و ارتباطات نابینایان و کم بینایان به نسبت افراد بینا و ناآگاهی خانواده های این افراد، موجب می شود که کمتر در جریان امکانات و خدماتی که در کتابخانه های عمومی برایشان فراهم شده است، قرار بگیرند. به این دلیل است که کتابخانه های عمومی در آگاهی رسانی و اشاعه خدمات خود به این افراد باید دقت بیشتری نموده و راهکارهای جدیدی را به کار ببندند و هیچ گاه نباید به چند شیوه سنتی و تکراری بسنده نمایند.

برای انجام تبلیغات و اطلاع رسانی به نابینایان و کم بینایان و خانواده های آنان در خصوص خدمات و امکانات کتابخانه های عمومی، علاوه بر استفاده از شیوه های رایج شنیداری و چاپ های درشت و بریل، می توان از ملاقات های حضوری با نابینایان و کم بینایان در سازمان های خدمت رسان به آنها، مانند سازمان بهزیستی اقدام نموده و حتی با محل سکونت آنها به صورت تلفنی تماس گرفته و یا حضوری مراجعه شود. مصاحبه حضوری و آگاهی رسانی رو در رو می تواند در اشاعه خدمات کتابخانه های عمومی به افراد نابینا و کم بینا بسیار موثر و مفید باشد و این افراد را به استفاده از کتابخانه های عمومی ترغیب نماید. اطلاع رسانی به مددکاران، معلمان و خانواده های آنها نیز بسیار موثر بوده و در دستیابی به هدف جلب نابینایان و کم بینایان به کتابخانه های عمومی از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد.

نرم افزارهای مدیریت اطلاعات کتابخانه و نیازهای نابینایان و کم بینایان

یکی از نقاط ضعف کتابخانه های عمومی در خدمت رسانی به افراد نابینا و کم بینا، عدم سازگاری نرم افزارهای گویاساز با نرم افزارهای مدیریت اطلاعات کتابخانه می باشد که در عمل استفاده مستقل فرد نابینا یا کم بینا از فهرست منابع بینایی کتابخانه و جستجو در این منابع را غیر ممکن می سازد. این مسئله همچنین منجر به آن می شود که نتوان منابع مخصوص نابینایان و کم بینایان را در اینگونه نرم افزارها وارد نمود. البته با توجه به اینکه در اکثر کتابخانه های عمومی نرم افزارهای مدیریت اطلاعات کتابخانه جای خود را به سایت های مبتنی بر وب می دهند، نرم افزارهای گویاساز فضای سیستم عامل ها با فضای مجازی وب سازگاری بیشتری داشته و این مشکل تا حد زیادی برطرف می گردد.

مناسب سازی فضای کتابخانه عمومی برای نابینایان و کم بینایان

در نظر گرفتن میزان عبور نابینایان و کم بینایان قبل از ساخت کتابخانه، ایجاد اتصال مسیرها به یکدیگر، ایمن بودن مسیرها برای نابینایان و کم بینایان از مزایایی است که باید در ساختمان کتابخانه های عمومی در نظر گرفت. (سعیدی رضوانی، نوید. مناسب سازی محیط شهری برای نابینایان و کم بینایان. ص 3)

دسترسی مناسب نابینایان و کم بینایان به فضاهای کتابخانه عمومی تاثیر مستقیمی بر استقبال و یا عدم استقبال آنها از خدمات این کتابخانه ها خواهد داشت. دسترسی راحت افراد نابینا و کم بینا به بخش های مورد نظر و عدم وجود موانع، موجب علاقه مندی بیشتر آنها به حضور در کتابخانه می شود. برای رسیدن به این منظور، هنگام طراحی نقشه یک کتابخانه عمومی می بایست با کتابداران با تجربه و همچنین مددکاران افراد نابینا و کم بینا مشورت نمود و موارد مورد نیاز را شناسایی و نسبت به رفع موانع و در نظر گرفتن نیازمندی ها و در نتیجه نزدیک نمودن طرح به استانداردهای موجود اقدام کرد.

به عنوان مثال در طراحی داخلی ساختمان یک کتابخانه ی عمومی باید به این نکته توجه کرد که یک فرد کم بینا با استفاده از تقابل و تضاد بافت های مصالح و رنگ ها قادر به شناسایی وضعیت محیط و مسیرها می باشد. بنابراین به کار بردن کف پوش های مخصوص، رنگ آمیزی متفاوت درب ها نسبت به دیوارها و به کار بردن رنگ های استاندارد کتابخانه ای در بخش های مختلف، بالاخص در ورودی ها و ایجاد تمایز میان رنگ دیوارها از کف ساختمان می تواند بسیار مفید و موثر باشد.

همچنین موانعی که موجب بروز مشکلات و حتی خطرات و صدمات برای افراد نابینا و کم بینا شده و دسترسی به بخش های مختلف کتابخانه را دشوار می نماید، باید برطرف شود. ورودی های کم عرض، پله ها و بالکن های فاقد نرده و حفاظ مناسب، ستون های عایق نشده، اختلاف سطح بین بخش های مختلف و استفاده از پنجره هایی که 180 درجه باز نمی شود، از جمله این موانع و مشکلات به شمار می روند که حتما در زمان طراحی و ساخت کتابخانه می بایست به اینگونه مسائل توجه ویژه نمود.

مشارکت در راه اندازی بخش نابینایان و کم بینایان در کتابخانه های عمومی

راه اندازی و تجهیز بخش نابینایان و کم بینایان و به تبع آن تهیه منابع و تجهیزات مورد نیاز آنها مستلزم صرف هزینه های بالایی است که به تنهایی از عهده یک کتابخانه عمومی خارج است. در این خصوص کمک های سازمان ها و نهاد های مرتبط و خیرین می تواند در پیشرفت مراحل فراهم آوری منابع و تجهیزات و همچنین ادامه حیات و حتی ترقی و روزآمد سازی این بخش بسیار کارگشا باشد.

نتیجه گیری

با توجه به مسائل موجود در خصوص بخش نابینایان و کم بینایان در کتابخانه های عمومی و بررسی آنچه که در کتابخانه های عمومی می گذرد و در نظر گرفتن تاکید حقوق شهروندی بر افزایش رفاه شهروندان به عنوان یکی از حقوق اجتماعی و مدنی ایشان که از جمله آن ها می توان حق دسترسی آزاد به اطلاعات را نام برد، نتیجه ای که حاصل می آید آن است که با وجود تلاش های بسیار کتابداران کتابخانه های عمومی، هنوز در کتابخانه های عمومی سطح کشور، چه از لحاظ ساختمان و فضای فیزیکی و چه از لحاظ گردآوری و یا تولید منابع و بکارگیری تجهیزات و امکانات مورد نیاز نابینایان و کم بینایان و حتی در خصوص آموزش کتابداران شاغل در این کتابخانه ها در مورد شیوه های برخورد و پاسخ گویی به افراد نابینا و کم بینا، فاصله ی زیادی تا خدمات استاندارد تعریف شده مشاهده می گردد. استفاده از مشاوره های کتابداران باتجربه و مددکاران سازمان بهزیستی در مراحل طراحی و ساخت کتابخانه های عمومی، تهیه و تولید منابع با توجه به نیازهای جاری مراجعان نابینا و کم بینا و تهیه تجهیزات بهره گیری از این منابع با توجه به جدیدترین تکنولوژی موجود، در کنار ترغیب و تشویق افراد کم بینا و نابینا و خانواده های آنان جهت مراجعه به کتابخانه های عمومی مواردی است که نیاز به توجه خاص و برنامه ریزی شده دارد تا در آینده شاهد کتابخانه هایی با خدمات استاندارد و مناسب به افراد نابینا و کم بینا باشیم تا حق دسترسی حداکثری نابینایان و کم بینایان جامعه به اطلاعات مورد نیازشان تأمین گردد.

                                                 mohsen.razavy@gmail.com09126530360

[2] online

[3]Offline