با تقدیم گرمترین سلامها و صمیمانه ترین درودها به ساحت دوستان فرهیخته و فهیم خودم
در این پست نیز قصد داریم که یکی دیگر از عناصر و مراحل مهم و اساسی تحقیق را حضور انور با سعادت شما تقدیم نماییم باشد که مورد طبع بلند علمی شما واقع گردد. در گفتار امروز مبحث مهم مطالعه ی منابع و پیشینه ی تحقیق محضر شما گرامیان تقدیم شده است. با این توضیح که ابتدا مبانی نظری این مبحث ذکر گردیده و در ادامه چگونگی مطالعه ی منابع به صورت عملی تشریح شده است.
مطالعه ی پیشینه ی تحقیق:
پیشینه تحقیق که در بسیاری از موارد، تحت عنوان «ادبیات تحقیق» و «سابقه تحقیق» از آن یاد می شود، به تمام منابعی گفته می شود که با موضوع مورد بررسی و هدف های آن، ارتباط دارند و محقق به آنها مراجعه می کند. از این رو، هر گونه نظریه، قانون و بررسی قبلی درباره موضوع پژوهش را می توان جزء پیشینه آن منظور داشت. بررسی پیشینه تحقیق، توانایی محقق را در انتخاب اطلاعات مهم و ارتباط آنها با یافته های تحقیق، نشان می دهد و چارچوبی برای اجرای تحقیق، فراهم می آورد(بازرگان و دیگران، 1376، ص 322). باید توجه کرد که در ادبیات موضوع، آخرین دستاوردهای علمی، پیرامون مسئله، بررسی می شوند و در پیشینه تحقیق، تحقیقات مشابه، مورد بررسی قرار می گیرند.
هدف از گنجاندن بخش پیشینه تحقیق، عبارت است از:
برقراری ارتباط منطقی میان اطلاعات پژوهش های قبلی با مسئله تحقیق.
دست یابی به چارچوب نظری و یا تجربی برای مسئله تحقیق.
آشنایی با روش های تحقیق مورد استفاده در پژوهش های گذشته.
برای رسیدن به این اهداف، توجه به نکات زیر ضروری است:
الف) انتخاب منابع اطلاعات مرتبط با مسئله تحقیق.
ب) ارائه مطالب از کلی به جزءی (عمومی و اختصاصی).
ج) اجتناب از بیان مطالب، به طور مجرد و بدون رابطه با یکدیگر.
د) تنظیم مطالب به طور سازماندهی شده، همراه با روندهای منطقی.
ه) ارائه نتایج مطالعات قبلی و نقد آنها.
محققانی می توانند پیشینه های مناسب برای تحقیق خود پیدا کنند که مسئله تحقیق را به خوبی مطالعه کرده باشند.
هدف های مطالعه منابع مربوط به موضوع
1. تعیین دقیق متغیرهای اساسی
متغیرهای اساسی، متغیرهایی هستند که پژوهش گر علاقه مند است روابط میان آنها را در تحقیق، مورد بررسی قرار داده، تبیین کند. با مطالعه منابع، می توان هم به متغیرهای اساسی در تحقیق پی برد و هم سایر متغیر هایی را که احتمال ارتباط آنها وجود دارد، شناسایی کرد.
مثال: اگر پژوهش گری بخواهد در حوزه اقتصاد و یا تعلیم و تربیت، تحقیق کند، مطالعه منابع، می تواند در مورد عواملی که با پویایی اقتصادی – مثل کنترل تورم، تولیدات، قدرت پول ملی – اطلاعات روشنی به وی ارائه دهد و در تعلیم و تربیت نیز می تواند عواملی مثل یادگیری، شیوه های تدریس، تأثیر نیروی انسانی و سایر موقعیت های مؤثر را مورد شناسایی قرار داده، متغیر های موجود در زمینه های مربوط را به خوبی مورد مطالعه قرار دهد.
2. تشخیص آن چه انجام شده و آن چه باید انجام شود.
مطالعه منابع، به محقق کمک می کند تا دریابد تا کنون چه کارهایی انجام شده و چه کارهایی باید دنبال شود یا آن که چه کارهایی ناتمام مانده که باید کامل شوند.
ضمن این که مطالعه منابع، می تواند به عنوان نقطه شروع کار محققان مطرح باشد و در واقع، کار محققان، توسعه کارهای گذشتگان است. همچنین محقق می تواند اولویت انتخاب موضوع را مشخص کند. یا حتی جنبه های مختلفی از یک موضوع را که لازم است مورد تحقیق قرار گیرد، روشن کند.
3. تعیین کردن معانی و روابط میان متغیرها
در پایان مطالعه منابع، محقق می تواند معانی متغیرها را با توجه به نوع رابطه آنها نسبت به همدیگر، مشخص کند؛ زیرا بسیاری از متغیرها قبل از شروع تحقیق، برای پژوهش گر، نامشخص و یا بی تأثیر به نظر می رسند و محقق با مطالعه منابع، به ضرورت بررسی آنها پی می برد. ضمن این که تعاریف و معانی آنها نیز روشن تر خواهد شد.
4. مقایسه نتایج تحقیقات انجام شده با فرضیه های تحقیق
مطالعه منابع، می تواند به عنوان یک منبع خوب برای ارزش یابی فرضیه ها باشد. اگر چه بهتر است فرضیه های تحقیق، بعد از مطالعه منابع ارائه شوند؛ تا محقق با بینشی عمیق تر، به ارائه فرضیه های خود اقدام کند؛ اما در میان محققان؛ معمول است که اول به ارائه فرضیه های خود می پردازند و سپس اقدام به مطالعه منابع می کنند(رمضانی، 1378، ص37).
همچنین از دیگر هدف های پیشینه یابی در تحقیق، موارد زیر می باشند:
الف) ارتباط دادن تحقیق با مطالعاتی که در همان زمینه توسط دیگران انجام یافته است؛ زیرا از این طریق، مطالعه پژوهشی از وضعیت انتزاعی بیرون آمده، نسبت به پژوهش های موجود در همان زمینه، جنبه تکمیلی پیدا می کند و به عبارت دیگر، تحقیق با تلاش های علمی دیگر، پیوند حاصل می کند.
ب) از طریق مراجعه به پیشینه های قبلی، می توان به جنبه هایی که پژوهش های قبلی به آنها توجه نکرده اند، توجه داشت و جنبه نوآوری و تکاملی پژوهش را رعایت کرد.
ج) استفاده از روش های موفق پژوهش های قبلی و پرهیز از تکرار شکست های گذشته.
د) پرهیز از دوباره کاری و تکرار تحقیق های قبلی.
و) برخورداری از یافته های پژوهش های قبلی در همان زمینه(بیانی، 1378، ص 12).
منابع مربوط به پیشینه تحقیق
از منابع مربوط به پیشینه تحقیق، می توان به موارد زیر اشاره کرد:
اطلاعات موجود در بانک های اطلاعاتی.
تألیف ها، ترجمه ها و مقاله های مربوط به موضوع مورد بررسی.
پایان نامه های مربوط به موضوع مورد بررسی.
نظریه های موجود در زمینه موضوع مطالعه.
سالنامه های مراکز تحقیقاتی و فرهنگی، مانند یونسکو.
تجربه های صاحب نظران.
سایت های اینترنتی و استفاده از موتورهای جستجوگر(دلاور، 1383، ص 92).
روش های پیشینه یابی
متداول ترین روش در پیشینه یابی پژوهش، آن است که کلید واژه های موضوع مورد بررسی را استخراج کرده، آنها را به بانک های اطلاعاتی بدهیم؛ تا از مطالعاتی که پیش از آن درباره موضوع مورد نظر به عمل آمده و در شبکه موجود است، اطلاع حاصل کنیم. همچنین با مراجعه به فهرست منابع کتاب های مرتبط با موضوع مورد بررسی، می توان از مطالعات متعدد قبلی در این موضوع آگاه شد.
در مراجعه به کتابخانه ها، پس از پیدا کردن منابع و استخراج مطالبی از آنها که با مطالعه مورد نظر ارتباط پیدا می کنند، به طور معمول، آنها را بر روی فیش های مخصوص یادداشت می کنیم و در بالای همان فیش، مشخصات کتاب یا مقاله را مطابق اصول فهرست نویسی، درج می کنیم. در استناد به منابع، می توان جملات آن را به طور مستقیم و با نقل قول ذکر کرد. البته باید در نظر داشت که نقل قول عبارات، در داخل گیومه آورده می شود. در مراجعه به منابع، محقق وظیفه دارد که اعتبار داخلی و خارجی آنها را مورد نظر قرار دهد و از استناد به منابع غیرمعتبر و ضعیف و یا منابعی که به محقق، کمکی نمی کنند، خودداری کند.
منابع اطلاعاتی برای بررسی پیشینه تحقیق
منابع اطلاعاتی تحقیق، به دو دسته زیر تقسیم می شود: 1. منابع دست اول، 2. منابع دست دوم
منابع دست اول، مطالعات و نوشته های اولیه یک نظریه پرداز، محقق یا شاهد زنده در یک واقعه است. منابع دست اول، حاوی تمام گزارش های تحقیق یک نظریه یا بیانات یک ناظر است و به این دلیل مفصل و در بعضی موارد، خیلی فنی است. از جمله منابع دست اول، مطالعات تجربی منتشر شده در مجله ها یا در نظام های بازیابی اطلاعات، تک نگاری های اندیشمندانه، گزارش های تحقیقی و برخی پایان نامه هاست.
منابع دست دوم هم ادبیات نظری و تجربی قبلی است. از جمله این گونه منابع، کتاب ها، مقاله های منتشر شده در دایره المعارف ها و مقاله هایی است که وضع دانش موجود را در باره یک موضوع، از طریق خلاصه کردن تحقیقات اصلی، ارزیابی می کند.
منبع اطلاعاتی دست دوم، یک دید کلی درباره مطلب، فراهم می آورد. گر چه در بررسی پیشینه تأکید می شود که در حد امکان، از منابع دست اول استفاده شود، ولی منابع دست دوم هم می توانند مفید واقع شوند. به طور مثال، منابع تحقیقات روان شناسی و علوم تربیتی را می توان به سه دسته کلی زیر تقسیم کرد:
الف) منابع انتشار یافته در ایران.
ب) منابع خارجی.
ج) سایت های اینترنتی داخلی و خارجی.
فرآیند بررسی پیشینه تحقیق
به منظور بررسی تحقیقات قبلی و تدوین پیشینه تحقیق، باید منابع اطلاعاتی مرتبط با موضوع تحقیق، جایابی شده، مورد تحلیل قرار گیرند. برای این منظور، پژوهش گر باید مراحل زیر را طی کند:
مشخص کردن واژگان کلیدی مرتبط با مسئله تحقیق؛ کلیدواژگان، همان توصیف گر های مسئله تحقیق است. برای انتخاب این توصیف گرها، پژوهش گر می تواند مفاهیم تشکیل دهنده و مرتبط با موضوع تحقیق را مورد توجه قرار دهد.
جستجوی منابع اطلاعاتی؛ مانند نمایه ها، چکیده نامه ها و کتاب های مربوط به موضوع تحقیق و به عبارت دیگر درباره هر یک از کلیدواژه ها، باید منابعی را که اطلاعات پژوهشی مربوط را به دست دهد، یافت. برای این امر، می توان پایگاه های رایانه ای داده ها را نیز مورد نظر قرار داد و اطلاعات پژوهشی بالقوه را بازیابی کرد.
یافتن عنوان مقاله های مرتبط با موضوع تحقیق.
جایابی نسخه هایی از مقاله های مورد نظر.
گزینش مقاله مرتبط؛ در این مرحله، ابتدا هر یک از مقاله ها یا گزارش های جایابی شده، به طور مقدماتی مطالعه می شود؛ تا میزان رابطه آنها با موضوع تحقیق، مشخص شود. بر این اساس، مقاله ها و یا گزارش های نامربوط، کنار گذاشته می شوند.
طبقه بندی مقاله ها؛ در این مرحله، مقاله ها و یا گزارش های مرتبط با مسئله تحقیق، مشخص شده، بر حسب روش، متغیرها، ابزار و امثال آن، دسته بندی می شوند.
تهیه چکیده؛ پس از مطالعه منابع، چکیده ای از آنها تهیه می شود (چگونگی تهیه چکیده از منابع اطلاعاتی، در صفحات بعد آمده است).
تهیه کتاب شناسی؛ در این مرحله، با توجه به منابع مورد استفاده، فهرست کاملی از منابع مورد استفاده، با در نظر گرفتن ضوابط کتاب شناسی مرسوم، تهیه می شود. باید توجه داشت که تا کنون در ایران ضوابط تدوین کتاب شناسی به صورت «معیار ملی»، صورت نگرفته است. راهنماهای گوناگونی برای این امر در دسترس می باشند؛ مانند آیین نگارش (سمیعی، 1369) و آیین گزارش نویسی (حری، 1371) و علاوه بر اینها، راهنمای روان شناسان و پژوهش گران در علوم تربیتی و روان شناسی که توسط انجمن روان شناسان امریکا(APA) تدوین شده، نیز در تهیه کتاب شناسی مورد استفاده قرار می گیرد.
نقد مقاله ها و گزارش ها؛ همزمان با تهیه کتاب شناسی، منابع مورد استفاده، مقاله ها و گزارش های منتخب، مورد بررسی انتقادی قرار می گیرند. برای این منظور، در مورد هر مقاله، باید طرح تحقیق آن مورد نظر قرار گرفته، روش اجرای آن به طور انتقادی بررسی شده، یافته های به دست آمده در رابطه با هدف های تحقیق، مورد قضاوت قرار گیرد.
تدوین چارچوب نظری و یا تجربی تحقیق، در این مرحله، بر اساس اطلاعات به دست آمده از پژوهش های قبلی و نظریه های موجود مرتبط با مسئله، چارچوب نظری یا تجربی تحقیق، فراهم می شود.
تنظیم گزارش پیشینه تحقیق
هر منبع، پس از مطالعه، چکیده سازی و رده بندی می شود. مرتبط ترین و مناسب ترین منبع، باید اول مطالعه شود. از این مطالعه، پژوهش گر می تواند فهم قابل قبولی از مسئله پیدا کند و نسبت به رده بندی منابع، تصمیم بگیرد.
چکیده سازی یک گزارش یا مقاله که معمولاً روی یک کارت یا برگه به ابعاد «8 * 12سانتی متر» نوشته می شود، دارای مراحل زیر است:
1. نخست چکیده یا خلاصه مقاله یا گزارش مطالعه می شود؛ تا لزوم مطالعه مقاله یا گزارش، به صورت کامل روشن شود.
2. اگر منبع به اندازه کافی با مسئله مرتبط باشد، به نکات اصلی توجه بیشتری می شود و بخش های مربوط، برای مطالعه دقیق تر و چکیده سازی، انتخاب می شوند.
3. مشخصات کتاب شناسی دقیقاً روی کارت، به صبکی که مورد نظر محقق است، ضبط می شود و اگر صبک خاصی مورد نظر نباشد، از صبک متداول روان شناسان امریکایی پیروی می شود.
اغلب مقالات مجله ها، از شکل استانداردی که به خواندن و یادداشت برداشتن سهولت می بخشد، پیروی می کنند. ترتیب ارائه مطالب عبارت است از: چکیده، مقدمه ای که حاوی بیان مسئله، اهمیت و بررسی پیشینه، سؤال یا فرضیه، روش تحقیق، نتایج، خلاصه یا بحث با نتیجه گیری های ضمنی و همین روال، معمولاً در چکیده سازی اطلاعات روی کارت های یادداشت دنبال می شود.
بسیاری از مقاله های تحقیقی را که صفحات آنها کم است، می توان با سرعت مطالعه کرد. گزارش های تحقیقی، مانند پایان نامه ها ، معمولاً طویل ترند. به این گونه مرجع ها باید نگاهی انداخت و بخش های مرتبط با مسئله را به صورت دقیق مطالعه کرد.
از آن جا که نمی توان اهمیت مرجع ها را قبل از مطالعه تمام آنها در بررسی پیشینه تعیین کرد، یادداشت برداری، باید به اختصار صورت گیرد و اگر لازم است درباره منبعی بیشتر نوشته شود، از عبارات و علامات اختصاری استفاده می شود. گرچه نکات خیلی مهم را ممکن است قبلاً با ذکر صفحه نقل کرد، ولی تمام نکات اصلی (مسئله، روش تحقیق، یافته ها و نتایج ضمنی) باید یادداشت شوند. علاوه بر این، بررسی کننده، باید عکس العمل انتقادی و ارزیابی خود را از مطالعه و رابطه آن را با مسئله تحقیق، در برگه، یادداشت کند. منابعی که نظریه ای را مطرح می کنند، برنامه ای را توصیف می کنند، یا عقاید و پیشنهاد هایی را خلاصه می کنند، به نحو دیگری چکیده سازی می شوند. در این گونه موارد، فقط احکام اصلی یک نظریه، جنبه های خاص یک برنامه یا موضع اصلی مقاله های توصیفی، یادداشت می شوند. نقل قول باید با تأمل صورت گیرد و بیشتر برای مقاصد تشریحی و نه استنادی، به کار رود.
خلاصه و نکات کاربردی
مطالعه و بررسی سوابق تحقیق (پیشینه )
محقق باید بداند که در مورد موضوع پژوهشی وی چه نظریه هایی وجود دارد و قبل از او در مورد این موضوع، چه کسانی تحقیق انجام داده اند و چه فرضیه هایی داشته و چه نتایجی به دست آورده اند.
هدف از این مرحله:
1- «بینش پژوهشگر» نسبت به موضوع وسیع تر و عمیق تر می شود.
2- چه کارهایی دیگران انجام داده اند و چه کارهایی انجام نشده است.
3- از روش مراحل و نتایج تحقیقات قبلی مطلع می شود.
4- پژوهشگر می تواند کارهای انجام شده را «نقد» کند، هم می تواند آن ها را «تکمیل» کند و هم می تواند یک فعالیت و حرکت جدید تحقیقاتی را «تولید» و یا آغاز نماید.
اقسام سوابق تحقیق
الف) سوابق نظری تحقیق:
نظریه ها و دیدگاه هایی که مرتبط با موضوع تحقیق هستند و در کتابها، مجلات ، سایت ها و روزنامه ها می توان آن ها را جستجو کرد.
ب) سوابق عملی تحقیق:
تحقیقات انجام شده، پایان نامه ها و کارهای عملی که محققین قبلی فعالیت هایی منطبق و یا مرتبط با موضوع مورد مطالعه انجام داده و اطلاعاتی را جمع آوری و نتایجی
را به دست آورده اند.
راههای جمع آوری سوابق نظری و عملی در تحقیق
برای انجام این بخش ابتدا متغیرهای موضوع تحقیق و فرضیه ها را مد نظر قرار می دهیم. و بعد هم سوابق نظری و عملی را در مورد دو متغیر مورد مطالعه قرار می دهیم.
و فهرستی از کتاب ها و مقاله ها و تحقیقات مربوط به کلید واژه ها را تهیه می کنیم.
مثال : تأثیر «روش تدریس معلم» بر «پیشرفت تحصیلی» دانش آموزان دوره ابتدایی.
مطالب مورد نیاز برروی فیش های تحقیقاتی یادداشت می شود. برای هر متغیر چند عنوان فرعی در نظر می گیریم
مثال:
table
Row 1
Column 1
پیشرفت تحصیلی
Column 2
روش تدریس
Row 2
Column 1
1- تعریف پیشرفت تحصیلی 2- روش محاسبه پیشرفت تحصیلی 3- عوامل مؤثر در پیشرفت تحصیلی 4- پیشرفت تحصیلی و توسعه اقتصادی
Column 2
1- تعریف روش تدریس 2- انواع روش تدریس 3- نظریه های یادگیری 4- الگوهای تدریس
نمونه هایی از فیش های تحقیق
object place holder
Row 1
Column 1
کد:
Column 2
نام مأخذ:
Column 3
موضوع تحقیق: کد:
Row 2
Column 1
مترجم:
Column 2
مؤلف:
Column 3
موضوع فرعی: کد:
Row 3
Column 1
تاریخ و محل نشر:
Column 2
ناشر:
Column 3
موضوع خاص: کد:
Row 4
Column 1
فیش نویسی:
Column 2
جلد: صفحه:
Column 3
نوع فیش برداری: نقل  ترجمه  تلخیص  تاریخ تهیه فیش: / /
Row
برگ فیش برداری
شماره فیش:
تاریخ:
موضوع کلی:
موضوع جزئی:
نام کتاب:
مؤلف:
مترجم:
صفحات کتاب:
نوع یادداشت:
مستقیم:
پیشنهادات به محقق)
1- با جدیدترین منابع مطالعاتی شروع کنید و به تدریج به سراغ منابع قدیمی تر بروید.
2- ابتدا خلاصه و چکیدۀ گزارش پژوهش را مطالعه کنید و در صورت مرتبط بودن به طور کامل مطالعه کنید. 3- فیش برداری کنید و به مطالعات خود نظم دهید و سازمان دهی کنید. 4- مشخصات کامل کتابشناسی (نام خانوادگی، نام، عنوان تحقیق، نام منبع، سال انتشار، مؤسسه انتشاراتی) را استخراج کنید. 5- برروی هر فیش فقط یک موضوع را یادداشت کنید.
6- مشخص کنید که یادداشت شما نقل قول مستقیم است یا غیرمستقیم. در نقل قول مستقیم ابتدا و انتهای نقل قول باید گیومه داشته باشد. و سپس منبع مورد استفاده در پاورقی ذکر شود. مانند – شعبانی، حسن، (1371). مهارتهای آموزش و
پرورش، تهران: سمت، ص54.و یا پس از پایان نقل قول فقط نام فامیل نویسنده و تاریخ انتشار اثر و صفحه ذکر شده و در فهرست منابع، منبع بطور کامل معرفی می شود.
مانند : (شعبانی، 1371،ص54) اگر متن را مطالعه کردیم و خلاصه کرده و با ادبیات خودمان نگارش کردیم به آن نقل قول غیرمستقیم می گویند. در این صورت منبع مورد استفاده در فهرست منابع پایان
پژوهش معرفی می شود.
ادامه دارد