خانه
جستجو
Close this search box.
جستجو

خلاصه نوشتاری از فصل اول برنامه داستان دستان، کاری از رادیو گوش کن

این پست  حاوی  خلاصه‌ای مختصر از مطالب گفته شده در 4 قسمت گذشته برنامه داستان دستان که از رادیو گوش‌کن پخش گردیده، میباشد که به شناخت مبانی موسیقی ایرانی اختصاص دارد. علاقه‌مندان به موسیقی کلاسیک ایرانی برای درک بهتر مطالب، میتوانند به صورت صوتی این برنامه را بشنوند و با شنیدن نمونه‌های صوتی به صورت مطلوبتر مطالب را تحلیل کنند.

برای ثبت‌نام در ادامه برنامه داستان دستان با فرمتی کاملا متفاوت، که قرار است، به صورت تعاملی برگزار گردد، میتوانید از طریق فرمی که در انتهای همین پست قرار دارد، اقدام کنید.
لازم به ذکر است، قبل از اجرای اولین برنامه در رادیو گوش‌کن، برای حضور و هماهنگی بیشتر در یک جلسه که با شرکت متقاضیان خواهد بود تست کوچکی از ثبت‌نام‌کنندگان، گرفته میشود تا با آمادگی بهتر، برنامه پربارتری را پیش بَریم.

در ادامه، خلاصه‌ای از مطالب گفته شده در 4 برنامه گذشته داستان دستان را میخوانید.

مبانی هر علمی، ساختار و چگونگی آن علم میباشد. بنابراین  مبانی موسیقی کلاسیک ایرانی به شناخت ساختار و چگونگی سیستم این موسیقی به صورت نظری میپردازد.

کلاسیک به طور کلی به معنای طبقه‌بندی شده میباشد و موسیقی کلاسیک هر کشوری دو ویژگی دارد:

1-منابع مکتوب برای موسیقی وجود داشته باشد.

2-مورد حمایت حکومت زمان باشد.

سلسله مراتب ساختار موسیقی ایرانی

سلسله مراتب موسیقی کلاسیک ایرانی از جز به کل دربرگیرنده: تکه، گوشه، مد، آواز، دستگاه و درنهایت ردیف موسیقی ایرانی میباشد که در ادامه به تعریف مختصری از هر کدام می­پردازیم.

ردیف

کلمه ردیف به معنای چیده شدن پشت سر هم میباشد. این کلمه در موسیقی ایرانی به معنای چیده شدن گوشه‌ها، آوازها، دستگاه‌های موسیقی ایرانی  پشت سر هم و به ترتیب میباشد. ردیف یک سیستم آموزشیست که از موسیقی‌دانان پیشین به دست ما رسیده است.  بعد از یاد­گیری این سیستم، وابسته بودن یا نبودن به ردیف بستگی به خود نوازنده دارد.

اصطلاح ردیف‌سازی و ردیف‌آوازی در بین ردیف‌دانان بسیار رایج است که ردیف‌سازی برای اجرا با ساز روایت شده و ردیف‌آوازی برای خوانندگان تدوین شده است. نوازندگان و خوانندگان میتوانند از ردیفهای سازی و آوازی که قابلیت اجرا را به تناسب ساز و آوازشان دارد، برای یاد­گیری بیشتر مورد استفاده قرار دهند.

ردیفها روایت­های گوناگونی دارند. این به این معناست که ردیف‌دانان از سیستم آموزشی ردیف برداشت­های مختلفی دارند. حال اگر ردیف‌دان معروف باشد، روایتش مورد انتشار و استفاده هنرجویان قرار میگیرد. در حال حاضر بیش از 25 روایت از ردیف موسیقی کلاسیک ایرانی توسط ردیف‌دانان تدوین شده است که اولین روایات ردیف‌سازی توسط خاندان فراهانی و به نام ردیف میرزا عبدالله و ردیف میرزا حسین‌قلی در دست هنر­آموزان قرار دارد و اولین روایت از ردیف‌آوازی توسط عبدالله خان‌دوامی تنظیم شده است.

دستگاه

دستگاه در معنی عام، مجموعه‌ایست که اجزای کوچکتری آن را تشکیل میدهند. دستگاه در موسیقی ایرانی هم به همین معناست. یعنی: مجموعه‌ای که اجزای کوچکتری به نام مد، آن را تشکیل می­دهند. به اصطلاح، دستگاه سیستمی، چند مدی میباشد. برای مثال: دستگاه ماهور از مد­های در‌آمد، داد، حصار، شکسته، دلکش، راک و عراق تشکیل شده است.

تمام دستگاه‌های موسیقی ایرانی دارای مد در‌آمد میباشند که مد در‌آمد معرف و مشخصه دستگاهیست که قرار است اجرا و شنیده شود. کلمه در‌آمدن به معنای وارد شدن است. بنابراین ما به وسیله مد در‌آمد وارد دستگاه میشویم. این مد در‌آمد است که به محض شنیدن، آن دستگاه را تشخیص میدهیم. مثلا: در دستگاه ماهور اگر مد دلکش اجرا شود، به محض شنیدن ماهور را تشخیص نمیدهیم، لذا با شنیدن در‌آمد به ماهور بودن دستگاه پی خواهیم برد.

نکته بعدی در مورد دستگاه این است که تمام مد­های تشکیل‌دهنده دستگاه به لحاظ فرکانسی از مد در­آمد زیر­تر و بالا­تر میباشند. وقتی دیگر مد­های دستگاه اجرا میشوند و بست و گسترش می­یابند، به مد در­آمد باز­می­گردند و به اصطلاح فرود می­آیند، به این دلیل که فرکانس در مد در­آمد بمتر و پایین­تر از دیگر مد­ها می­باشد و گویی از اوج به پایین حرکت می­کنیم.

آواز

آواز در موسیقی ایرانی به سه گونه معنی میشود:

1-به معنای آواز خواندن و اجرا توسط خواننده.

2-به معنای موسیقی با وزن آزاد در مقابل موسیقی مِتریک. موسیقی مِتریک و وزن‌دار، موسیقی‌ای میباشد که با آن می­توانیم ضرب مشخصی را نگه داریم، اما در موسیقی با وزن آزاد به هیچ شکل نمی­توانیم ضرب مشخصی را نگه داریم. به موسیقی با وزن آزاد موسیقی آوازی می­گوییم.

3-معنی که در بحث ردیف و دستگاه دارای اهمیت بیشتری میباشد. آواز نیز سیستمی چند مدی است، لذا تعداد مدهای آواز از دستگاه کمتر است و تنها تفاوت آواز با دستگاه در تعداد مدها می­باشد. بنابراین آواز را دستگاه­های فرعی هم می­نامند. آواز نیز همچون دستگاه دارای مد درآمد است و مد­های دیگر با فرکانس بالاتری نسبت به در­آمد سازمان‌دهی شده‌اند.

نام دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی ایرانی

در موسیقی ایرانی 7 دستگاه و 5 آواز موجود است. شور، ماهور، همایون، نوا، سه‌گاه، چهار‌گاه و راست‌پنج‌گاه نام هفت دستگاه موسیقی ایرانی می­باشد. ابو­عتا، بیات تُرک، افشاری، دشتی و بیات اصفهان نام 5 آواز موسیقی کلاسیک ایران می‌باشد. در ایم موسیقی میتوانیم سیستم­های چند مدی بی­شماری داشته باشیم. همان‌طور که آوازی به نام کرد بیات در برخی روایات از ردیف وجود دارد، لذا تمام ردیف‌دانان این آواز را جز آواز­های موسیقی ایران برنمیشمرند.

آوازهای ابوعتا، بیات تُرک، دشتی، افشاری و کرد بیات یا بیات کرد، متعلق به دستگاه شور هستند و آواز بیات اصفهان مشتق شده از دستگاه همایون است. اینکه آواز­ها متعلق به دستگاهی خاص هستند، بدین معناست که در اجرای این آواز­ها علاوه‌بر‌این که می­توانیم روی مد در­آمد خود آواز، فرود آییم، میتوانیم روی مد در­آمد دستگاهی که آواز از آن مشتق شده نیز فرود آییم. برای مثال: از مد­های آواز ابوعتا می­توانیم روی مد در­آمد شور فرود آییم. در بین آوازها، آواز بیات تُرک، افشاری و بیات اصفهان مستقل‌تر از سایر آوازها می­باشند. یعنی بیشتر روی در­آمد خود آواز فرود می‌آیند.

مد

کلمه مد با کلمات مقام و مایه مترادف‌اند. برای دانستن تعریف مد باید با اجزای تشکیل‌دهنده آن آشنا شویم.

  1. اشل صوتی یا بستر نغمگی: تعدادی نغمه یا نت که با فواصل فرکانسی نسبت به یکدیگر مرتب شده است. هر مد اشل صوتی خاصی برای خود دارد که یکی از مشخصه‌های آن مد است.
  2. فونکسیون درجات یا فانکشن درجات یا نقش نغمات یا کارکرد نغمات: هر نت یا نغمه در یک مد نقش خاصی را بازی میکند. مثلا: روی نغمه‌ای می‌ایستیم و یا روی نغمه‌ای بیش از دیگر نغمات تاکید داریم. پس برای تشخیص یک مد باید نقشی که هر نغمه در آن نت بازی می­کند را بدانیم و بشناسیم. در موسیقی ایرانی نقش برخی نغمات مهم است که باید با آنها در اینجا آشنا شویم.

شاهد: نغمه‌ایست که بیش از نغمات روی آن تاکید داریم و اگر ملودی‌ای را بشنویم این نغمه بیش از بقیه نغمات شنیده میشود و مهم‌ترین نغمه می­باشد.

ایست: نغمه‌ای است که روی آن می‌ایستیم و توقف میکنیم. این نغمه به لحاظ تعلیقی بودن یا نبودن انواع مختلفی دارد: قطعی‌ترین ایست، نغمه‌ای می­باشد که قطعه روی آن پایان می­یابد و به آن خاتمه می­گویند. خاتمه می­تواند با شاهد یکی باشد.

متغیر: دو نغمه میباشند که نسبت به یکدیگر دارای فاصله ریز فرکانسی می­باشند. برای درک بهتر متغیر، بهتر است به قسمت سوم برنامه داستان دستان رجوع کنید.

آغاز: نغمه‌ای است که ملودی با آن شروع میشود. این نغمه می­تواند با شاهد یکی باشد، لذا در برخی موارد متفاوت است.

ملودی مدلها یا فرمول­های ملودیک خاص: در برخی مد­ها اشل صوتی و نقش نغمات به یک دیگر بسیار نزدیک است. برای تشخیص این مد­ها از یکدیگر باید به ملودی­های کوچک و متفاوتی که در مد مورد نظر تنظیم شده است توجه کنیم تا دو مد که به لحاظ اشل صوتی و نقش نغمات به هم شبیه‌اند را تشخیص دهیم. شناخت ملودی مدل ها بسیار ظریف تر از دیگر اجزای مد میباشد.

پیشتر به این نکته اشاره شد که دستگاه سیستمی چند مدی می­باشد. حال این مد­ها در قالب دستگاه انواع مختلفی دارند:

  1. مد مبنا: مدی است که دستگاه با آن معرفی می­شود. در­آمد مد، مبنای دستگاه است.
  2. مد اولیه: در این نوع، اشل صوتی نسبت به مد مبنا تغییر میکند و به طبع کارکرد و نقش نغمات نیز نسبت به مد مبنا تغییر می­کند.
  3. مد ثانویه: اشل صوتی در این مد نسبت به مد مبنا تغییر نمیکند لذا نقش نغمات نسبت به مد مبنا متفاوت است.
  4. مد انتقالی: نسبت فواصل اشل صوتی با مد مبنا یکیست اما در پرده و فرکانسی غیر از فرکانس مد مبنا واقع شده است. برای مثال: در دستگاه چهار­گاه مدی به نام حصار وجود دارد. اشل صوتی مد حصار دقیقا شبیه به اشل صوتی مد در­آمد چهارگاه است لذا در درجه‌ای دیگر واقع شده است.

گوشه:

هر گوشه مجموعه‌ای از ملودی­های کوچک است که برای تمرین و آموزش و شناخت اجزای ردیف موسیقی دستگاهی ایرانی تهیه و تدوین شده است.

گوشه‌ها انواع مختلفی دارند:

  1. گوشه‌های مدال: این گوشه‌ها معرف مد خاصی میباشند. تمام در­آمد­ها گوشه‌های مدال هستند. یا برای مثال گوشه بیداد معرف مد بیداد می­باشد. به این گوشه‌ها شاه گوشه نیز می­گویند.
  2. گوشه‌هایی که دارای پالس مِتریک خاصی میباشند. مثلا: گوشه مجلس افروز پالس مِتریکِ تَنَنَن تَنَنَن را دنبال میکند. این گوشه در هر مدی میتواند بیاید اما شاخصه ریتمیک آن مشخص است.
  3. گوشه‌هایی که فیگور ریتمیک خاصی دارند لذا مِتریک نیستند. برای مثال: گوشه بسته نگار فیگور ریتمیک تَنَنَن تَنَن تَنَن تَن را دارد و این فیگور ریتمیک شاخصه این گوشه است. این نوع از گوشه‌ها نیز در هر مدی می­توانند باشند. گوشه‌هایی که اوزان عروضی شعری مشخصه آنهاست نیز در این دسته جای می­گیرند. مثلا: شاخصه گوشه چهارپاره وزن عروضی متفاعلن متفاعلن می‌باشد و در هر مدی میتواند باشد.
  4. گوشه‌هایی که شاخصه آنها ملودی مشخصشان است.
  5. گوشه‌هایی که هم ریتم خاصی دارند هم ملودی خاص. گوشه لیلی و مجنون یکی از این گوشه هاست. این گوشه در همه روایات از ریتم مثنوی لیلی و مجنون نظامی تبعیت میکند و ملودی خاص خود را دارد. برای درک بهتر این مطلب به برنامه داستان دستان شماره 4 مراجعه کنید.

به جز گوشه‌های مدال، بقیه انواع گوشه‌ها برای درک و یاد­گیری بهتر مدها توسط اساتید تنظیم شده‌اند.

نام‌گذاری گوشه‌ها

در مورد وجه تسمیه گوشه‌ها مطلب خاصی وجود ندارد، فقط اینکه:

برخی گوشه‌ها نام وزن شعری خاصی را به خود گرفته‌اند، مانند:  مثنوی، چهارپاره.

بعضی گوشه‌ها نام مکانی خاص را دارند، مانند:  زابل، شوشتری.

برخی از گوشه‌ها نام شخصی را دارند، مانند: مهدی ضرابی، نیداوود.

تکه

تکه ریز ملودیهایی است، که در گوشه اجرا می‌شود.

فرم‌های موسیقی ایرانی:

موسیقی ایرانی به طور کلاسیک به شکلی اجرا می­شود که دارای چند بخش است، هر بخش شکل خاص خود را دارد.

  1. پیش‌درآمد: این بخش اولین قطعه‌ایست که در یک کنسرت یا آلبوم موسیقی ایرانی اجرا میشود. بی‌کلام است و دارای ریتم آرامی می­باشد. معمولا مدهایی که در آلبوم و یا کنسرت قرار است اجرا شود در پیش‌درآمد به طور مختصر معرفی می­شود.
  2. آواز: موسیقی با متر آزاد که پیشتر به آن اشاره شد. موسیقی آوازی در بین قطعات مِتریک اجرا میشود. معمولا توسط یک ساز و یا یک خواننده که سازی او را همراهی میکند یا دو ساز که با یک دیگر سوال و جواب می­کنند اجرا می‌شود. می­توان کل مدهای یک دستگاه را به طور آوازی اجرا کرد یا چند مد را از دستگاه انتخاب کرد که بستگی به سلیقه نوازندگان و خوانندگان دارد.
  3. چهار‌مضراب: این قطعه نیز بی‌کلام است.  معمولا دارای ریتم تُندیست و تکنیک نوازنده را نشان میدهد. در چهار‌مضراب ترجیع­بند وجود دارد که به آن پایه چهار‌مضراب می­گویند. ترجیع­بند مشخصه مهم چهار‌مضراب است. این قطعه در بین قطعات دیگر معمولا اجرا می­شود که اگر به این شکل باشد در یک مد خاص و در برخی موارد نیز در آخر اجرا میشود که در این صورت چند مد از دستگاه نشان داده می­شود.
  4. تصنیف: این قطعه باکلام است و مِتریک می­باشد. معمولا یکی مانده به آخرین قطعه یعنی: رنگ اجرا می­شود. اما در شکل مدرن‌تر تعداد تصنیف­ها در یک آلبوم یا کنسرت موسیقی ایرانی بیشتر شده است. در تصنیف معمولا چند مد نشان داده می­شود.
  5. رنگ: رنگ در قدیم برای رقص اجرا میشده و دارای ریتمی خاص است. معمولا به عنوان آخرین قطعه اجرا میشود و در آن میتوان یک یا چند مد از دستگاه را اجرا کرد. رنگ قطعه‌ای بی‌کلام است.
  6. ضربی: ضربی قطعه‌ایست که در هیچ کدام از قالب‌های تصنیف، رنگ، چهار‌مضراب، آواز و پیش‌درآمد قرار نمی‌گیرد. معمولا بی‌کلام است.

البته این فرم­ها در گذر زمان ممکن است دچار تغییر شده باشند.

این متن خلاصه‌ای از مطالب گفته شده در چهار برنامه داستان دستان بود، اما قطعا متن بدون نمونه‌های صوتی گویای همه مطالب نیست و برای شناخت بهتر پیشنهاد نگارنده شنیدن این چهار برنامه می­باشد.

به امید شناخت و درک عمیقتر هنر و موسیقی، به خصوص موسیقی ایرانی که خواست‌گاه و ریشه شنیداری هر ایرانیست.