درودی دوباره. مشتاقان و علاقهمندان به مباحث علمی و پژوهشی، نوبت به بیستو یکمین مقاله رسید. این مقاله کمی طولانیست و برای مطالعۀ آن نیاز بیشتری به شکیباییست ولی در عوض اطلاعات ارزشمندی را به مخاطب و خواننده ارائه میکند. در  این مقاله از کلمۀ اطلاعات و اطلاعاتی زیاد استفاده شده که جای نگرانی نیست و منظور همان دانش و دانستن است خخخخ.

خب اینم لینک دانلود متن برای مشتاقان دانلودیستها با حجم بیش از یک مگ

از اینجا. مهرتان جاودان.

 

جایگاه فناوری های نوین در افزایش سواد اطلاعاتی و رفع نیازهای اطلاعاتی نابینایان

 

رضا تاج آ بادی[1] ،

سمیه شعبانی [2]

[1] کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع رسانی معاونت آموزش مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان مرکزی تماس 09188601964.

[2] دانشجوی کارشناسی ارشد رشته حقوق عمومی دانشگاه آزاداسلامی اراک.

 

چکیده

هدف :

هدف از تهیه این مقاله معرفی و تبیین جایگاه فن آوری های نوین در افزایش سواد اطلاعاتی و رفع نیازهای اطلاعاتی نابینایان است.

روش: این مقاله به صورت اسنادی و کتابخانه ای تنظیم شده است.

نتایج : در عصر انفجار اطلاعات، منابع گویا شده و بریل که درحداقل می باشند قادر نیستند که به تنهایی نیاز اطلاعاتی این قشر ازجامعه را مرتفع کنند. و ازآنجا که فنآوری های نوین اطلاعاتی نقش عمده ای در افزایش سرعت و سهولت درکارها ایفا می کند، شاخه ای ازآن وارد این عرصه شده و خدمات عمده‌ای به این دسته ازافراد ارائه می دهد. به این ترتیب ادغام الفبا ی بریل، گفتار و تکنولوژی منجر به ایجاد تجهیزات تکنولوژیکی و دیجیتالی جهت رفع نیاز اطلاعاتی افراد نابینا شد. با درنظر گرفتن این مسئله تمامی تجهیزات تکنولوژیکی، یکی از دوخروجی بریل یا صوتی و یا هردو را دارا می باشند. از این رو است که در سایه استفاده از فناوری های نوین، دسترس پذیری جامع به اطلاعات برای تمامی افراد جامعه مهیا خواهد شد. در این مقاله راجع به فناوری های نوین اطلاعاتی در ارائه خدمات دهی به نابینایان مانند کتابهای گویای دیجیتال ، منابع وب بریل، روزنامه های گویای دیجیتال، وب سایت کتابخانه ها، پادکست ، فناوری دیزی، بحث شده است .

 

 

کلید واژه ها: فناوری دیزی، پادکست، نابینایان و کم بینایان، فن آوری های نوین، کتابهای گویای دیجیتال، منابع وب – بریل، خدمات کتابخانه ای، روزنامه های گویای دیجیتال .

 

 

 

 

 

مقدمه

اطلاعات نقش مهمی در افزایش آگاهی و دانش افراد دارد. افراد برای کمک به بهبود سلامتی و تداوم آن نیاز به اطلاعات دارند. اطلاعات نقش اساسی در کمک، حمایت و افزایـش مراقبـت اجتمـاعی بـهداشتی افراد، به ویژه، در جامعه اطلاعاتی در قرن بیستو یک دارد. ازآغاز تمدن بشری اطلاعات و استفاده از آن یکی از پدیده های مهم به شمار می آید. با توجه به این که اطلاعات همیشه در دسترس و مطابق با نیازهای گروه های خاص به ویژه نابینایان نیست، مراکز اطلاع رسانی همواره در راستای تامین نیازهای اطلاعاتی، گسترش فرهنگ، ارتقاء علم و دانش مطرح هستند. ( صیامیان وهمکاران،1391)

فن آوری اطلاعات با پیدایش و گسترش روزافزون خود موجب ایجاد تحولی بزرگ در زمینه های مختلف زندگی بشر از جمله آموزش و یادگیری شده است. یادگیری الکترونیکی و کتابخانه های مجازی از دستاوردهای مهم این فن آوری است که برابرسازی دستیابی افراد مختلف به اطلاعات را امکان پذیر کرده است. (اطلسی،1387:ص27 )

تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر بخش مرجع باعث ایجاد نوع دیگری از خدمات مرجع گردیده که از لحاظ ماهوی به دنبال تکمیل خدمات مرجع به شکل سنتی، ولی از لحاظ شکلی با آن متفاوت می باشد. این نوع خدمات مرجع، «خدمات مرجع الکترونیکی» نام گرفته است. ( حسن زاده، 1382) امروزه فنآوری های نوین، فرصت های برابری را برای آموزش نابینایان و دسترسی آنان به اطلاعات موردنیازشان فراهم آورده است. استفاده از این فن آوری ها توسط دانش آموزان دارای نقص بینایی یک الزام است.( بهاءالدین بیگی، 1393)

در همه مناطق دنیا و در سطوح مختلف هر جامعه افرادی هستند که معلولیت دارند، افراد معلول عضو جوامع بوده و حق زندگی کردن دارند و دولت ها باید راهبردهای مربوط به سازمان دهی سرویس های اطلاعاتی را برای همه گروههای معلول توسعه دهند و در جهت افزایش آگاهی معلولان اقدامات لازم را مبذول دارند. ( خسروی و عابدی، 1390)

طبق آمار سازمان بهداشت جهانی ( W.H.O) بین 40 تا 45 میلیون نابینا و 180 میلیون فرد کم بینا در سراسر جهان وجود دارند، نابینایان و کم بینایان همچون سایر اقشار جامعه طبق اصل برابری انسانها باید از فرصت های برابر با سایر اقشار جامعه بهره مند شوند. مسئولان جامعه باید برای این افراد که تعداد آنها در جامعه کم نیست چاره ای بیاندیشند. زیرا نابینایان اگر همچون سایر افراد از خدمات ویژه آموزش و پرورش بهره مند شوند می توانند به دانشگاه راه یابند و درحوزه های مختلف علمی،‌فرهنگی و هنری به فعالیت مشغول شوند.

نابینایان به عنوان بخشی جدایی ناپذیر از جامعه، دارای نیازهای اطلاعاتی همانند دیگر افراد جامعه هستند که با توجه به محدودیت قوه بینایی آنها و دریافت محدودتر اطلاعات از محیط پیرامونشان، مشکلات بیش تری در مسیر کسب اطلاعات مورد نیاز خود پیش رو دارند. این حقیقت را باید پذیرفت که نابینایان در دسترسی به اطلاعات همان حقوقی را دارند که دیگر اعضای جامعه دارند، ولی به شکل و نمونه های خاص این گروه به علت محرومیت از قوه بینایی، نیازی مضاعف به منابع اطلاعاتی با قابلیت های خاص، جهت کسب اطلاعات مورد نیاز و افزایش شناخت از محیط خود دارند. آنها برای همگامی با سایر افراد اجتماع، نیازمند افزایش آگاهی در جهت جبران نقص بینایی خود هستند و در این میان توانایی خواندن و نوشتن و امکان دسترسی به منابع اطلاعاتی مناسب و روزآمد، اهمیت بسزایی خواهد داشت. اما واقعیت آن است که محدودیت منابع مناسب برای نابینایان که باید به خط بریل و یا چاپ درشت ( مخصوص افراد کم بینا ) و یا بر روی محمل های شنیداری و یا ترکیبی از این دو باشد، آنان را در دسترسی به اطلاعات و همگامی با دیگر اقشار اجتماع ناکام می گذارد. .( خسروی و عابدی، 1390) این ناکامی زمانی قابل درک می شود که به تفاوت میان یک فرد بینا با یک فرد نابینا در کسب اطلاعات دقت بیش تری کنیم، یک فرد با دید طبیعی با دیدن یک تصویر می تواند اطلاعات بسیاری را دریافت کند. حتی پس از دیدن یک تصویر می تواند درباره آن یک داستان بسازد؛ اما یک فرد نابینا و یا کم بینا از چنین نعمتی محروم بوده و باید از سایر افراد کمک بگیرد.

امروزه با توجه به این که نابینایی یکی از حادترین انواع معلولیت‌ها به شمار می‌رود؛ اما سعی شده تا امکانات خوب و مناسبی فراهم شود تا این افراد بتوانند با بهره‌گیری از رایانه و فن آوری اطلاعات و ارتباطات سطح زندگی خود را بهبود بخشند.

اما یکی از بزرگ ترین مشکلات در ارائه اطلاعات مورد نیاز این گروه مسئله زمان است و این که آیا اطلاعات مورد نیاز را می توان در شکل و قالب مناسب و در زمانی ارائه کرد که برای آنان قابل بهره گیری باشد یا خیر. پیشرفت های موجود در فن آوری اطلاع رسانی، انقلابی در شیوه ارائه اطلاعات ایجاد کرده است و ارائه اطلاعات در قالب های الکترونیکی را به تدریج به صورت موضوعی عادی در آورده وبهره گیری گسترده از اینترنت، دامنه اطلاعاتی را که امکان دارد به صورت فوری در اختیار افراد نابینا قرار گیرد؛افزایش داده است. چنانچه اطلاعات از طریق اینترنت قابل دستیابی باشد؛ می توان آن را بلافاصله به دست آورد و در قالبی جایگزین و قابل بهره گیری پیاده کرد. این عرصه ای است که کتابخانه ها به سرعت در آن پیشرفت می کنند. ( خسروی و عابدی، 1390) اکنون دیگر بهره گیری از امکانات اطلاع رسانی که شبکه اینترنت برای عموم ارائه می کند به صورت امری پذیرفته شده در آمده است. بنابراین سرمایه گذاری در فن آوری رایانه ای جهت کمک به کاربران نابینا در دستیابی به متنهای الکترونیکی و سرمایه گذاری در نیروی انسانی پشتیبان این تجهیزات، برای بهره گیری کامل از این امکانات ضروری است. طبق آمارهای سازمانهای جهانی حدود 18 % از جمعیت مردم جهان را معلولین تشکیل داده اند که نزدیک به 10 % ایشان( بیش از 600 میلیون نفر) در طول دوران زندگی خود دچار معلولیت شده اند از این رو بررسی شرایط این گروه خاص در تمامی سالها باید مورد تحلیل قرار گیرد. ( مقدمی 1388)

در مقوله دسترس پذیری به اطلاعات آنچه مورد توجه اطلاع رسانان باید قرار گیرد دسترس پذیری جامع به اطلاعات است؛در دوره هایی که مقولاتی همچون تحصیل، استخدام و حتی سرگرمی به مفهوم اطلاعات وابسته شده اند و دسترسی به اطلاعات از حقوق زیربنایی انسانها قلمداد می شود در دست نبودن اطلاعات باعث می شود تا برخی از گروه های خاص جامعه از تحصیل دانش و یا مشارکت در امور اجتماعی باز بمانند و یا در بهترین حالت با صرف هزینه های گزاف اطلاعات مورد علاقه خود را به دست آورند. این کاستی می تواند به شدت در ارتباطات اجتماعی ایشان تاثیر منفی گذاشته و از کیفیت زندگی ایشان بکاهد از این روست که در سالهای اخیر، فناوری دیجیتال به کمک معلولین آمده و با تبدیل اطلاعات چاپی به محتوای چند رسانه ای، نوید بخش دسترس پذیری جامع به اطلاعات شده است که کتابداران به مدد این فناوری ها بایستی دسترسی به اطلاعات را برای تمامی گروه های جامعه به صورت یکسان فراهم نمایند به گونه‌ای که مفهوم دسترس پذیری جامعه به اطلاعات تحقق یابد. (مردانی نژاد و دانش، 1388)

محمل های اطلاعاتی که رسالت انتقال اطلاعات برای نابینایان برعهده دارند پاسخگوی نیازهای آنها در عصر انفجار اطلاعات نیستند امروزه اطلاعات به سرعت در حال رشد است و در هر لحظه میلیونها رکورد ایجاد شده و هزاران رکورد از چرخه انتقال اطلاعات به علت فرسودگی حذف می گردد. در این زمان یک نابینا چگونه خود را می تواند با این نوع تغییرات وفق دهد.

از راههای قدیمی انتقال اطلاعات برای نابینایان را می توان کتابهای بریل به شمار آورد اما این نوع محمل اطلاعاتی به دلیل مشکلات فراوانی که در بر دارد از جمله پر هزینه بودن کتابهای بریل، سختی یادگیری و استفاده از زبان بریل برای کسانی که از ابتدا نابینا نبوده اند و در طول زندگی خود نابینا گشته اند و مشکلات فیزیکی این نوع کتابها که حمل و نقل این نوع کتابها به دلیل سنگین بودن آنها بسیار مشکل است باعث شده تا این نوع محمل اطلاعاتی نتواند پاسخگوی نیازهای اطلاعاتی نابینایان در عصر اطلاعات باشد. (مردانی نژاد و دانش،  1388)

از جمله محمل های اطلاعاتی که به کمک نابینایان شتافته اند می توان به کتابهای صوتی سنتی، که در قالب کاست و یا فایلهای mp3 اشاره کرد با اینکه این نوع محمل ها با پیشرفت تکنولوژی خود را وفق داده اند و توانسته اند مشکلات کتابهای بریل را تا حد قابل توجهی کاهش دهند اما با این حال کتابهای صوتی سنتی در واقع یک ساختار یک طرفه و غیر قابل انعطاف از کتابهای چاپی را ارائه می کنند که قابلیت پیمایش را از کاربر سلب می کند. اگر کاربر نابینایی بخواهد از یک منبع مرجع از جمله دیکشنری استفاده نماید و این کاربر به دنبال مدخلی در این منبع باشد با وجود قالب الکترونیکی فایل در قالب کتابهای گویای سنتی به علت داشتن ساختار خطی و عدم انعطاف این نوع محمل هیچگونه قابلیت پیمایش برای کاربر لحاظ نشده است از این رو باید کاربر تمامی متون منبع خود را باید گوش نماید تا به مدخل مربوطه دست یابد از طرفی یادداشت ها، جداول و پانوشتهای درون متن نیز چشم پوشی می شود. از این روی است که این نوع محمل نیز مشکلات بسیار زیادی برای کاربر نابینا به همراه خواهد داشت. (مردانی نژاد و دانش،  1388)

محمل های معرفی شده هنوز به تنهایی نمی توانند نیازهای کنونی گروه های خاص را به صورت کامل برآورده سازد در این میان فناوریو DAISY توانسته است خود را با پیشرفت های اطلاعات همگن ساخته و بتواند مشکلات محملهای گذشته را رفع سازد و انتقال اطلاعات را به بهترین شکل ممکن سازد به گونه ای که دسترسی جامع به اطلاعات را تحقق بخشد.

نابینایان و کم بینایان قشری ازجامعه هستند که ازدیرباز جهت رفع نیازهای روزمره شان محتاج اطرافیان بوده اند. یکی از نیازهای مهم آنها پاسخگویی به حس آموختن و مطلع شدن است. الفبای بریل یکی از مهمترین مولفه هایی است که در پاسخ به این نیاز نقش به سزایی داشته است. گویا کردن اطلاعات مکتوب نیز سهم عمده ای دراین میان داشته است. با توجه به شرح مذبور می توان گفت که افراد نابینا از طریق دو عضو از اعضای بدن خود یعنی گوش ها و سرانگشت دست ها بیشترین اطلاعات را از محیط اطراف خود دریافت می کنند. البته از حواس دیگر خود یعنی بویایی و چشایی نیز تا حدی جهت دریافت اطلاعات بیرونی استفاده می کنند. (فضیلت، 1386)

در عصر انفجار اطلاعات، منابع گویا شده و بریل که درحداقل بودند قادر نبودند به تنهایی نیاز اطلاعاتی این قشر ازجامعه را مرتفع کنند. و ازآنجا که تکنولوژی اطلاعات نقش عمده ای در افزایش سرعت و سهولت درکارها ایفا می کند، شاخه ای ازآن وارد این عرصه شده و خدمات عمده ای به این دسته از افراد ارائه می دهد. به این ترتیب ادغام الفبا ی بریل، گفتار و تکنولوژی منجر به ایجاد تجهیزات تکنولوژیکی جهت رفع نیاز اطلاعاتی افراد نابینا شد. با درنظر گرفتن این مسئله تمامی تجهیزات تکنولوژیکی، یکی از دوخروجی بریل یا صوتی و یا هردو را دارا می باشند. (فضیلت، 1386)

سواد اطلاعاتی

باسواد اطلاعاتی، فردی است که قادر است سخت افزارها و نرم افزارهای کاربردی پایگاه داده و فن آوری های دیگر را برای انجام امور گوناگون مربوط به تحصیل، حرفه و امور شخصی خود به کار گیرد. فرد باسواد اطلاعاتی، ارزش اطلاعات را تشخیص داده و وقتی برای حل مشکلی، به اطلاعات نیازمند است؛ توانایی پیدا کردن و تحلیل آنها را داشته و قادر است محتوای اطلاعات را با دید انتقادی ارزیابی کند؛همچنین استفاده از محتوای اطلاعاتی را به درستی و با مهارت انجام می دهد و از طرفی، توانایی ایجاد محتوای کیفی را نیز دارد. بنابراین افرادی که مایلند تا به سواد اطلاعاتی دست یابند ابتدا باید مهارتهای تکنولوژی مربوطه را کسب کنند.

مهارت های لازم برای باسوادان اطلاعاتی :

1- مهارت های فنی (سواد رایانه ای)

2-مهارت های ذهنی (سواد عمومی یا سنتی)

3-مهارت های ارتباطی و اطلاعاتی

سواد اطلاعاتی مجموعه ای از مهارت ها برای شناسایی منابع درست اطلاعاتی و نیز دسترسی به آنها است. این مهارت ها توان استفاده‌ی هدفمند از منابع اطلاعاتی را تقویت می کند. (فرجی خیاوی و همکاران، 1393 )

بررسی پ‍ژوهشهای به عمل آمده در این زمینه  

زرمهر و عاصمی و پشوتنی زاده (1393) درمقاله ای تحت عنوان ” بررسی نظر نابینایان و کم بینایان در رابطه با استفاده از گجت ها در ارائه منابع و خدمات اطلاعاتی به آنها “که هدف پژوهش ایشان، بررسی امکان استفاده از گجت ها در ارائه منابع و خدمات اطلاعاتی به نابینایان و کم بینایان از نظر ایشان است. نتایج پژوهش نشان داد که میزان موافقت پاسخ دهندگان نابینا و کم بینا در مورد استفاده از منابع و خدمات اطلاعاتی به وسیله انواع گجت ها بهطور کلی و با اطمینان 95 % بیش از حد متوسط ( 52,88 %) و در حد مطلوبی است. بر اساس میزان موافقت در رابطه با استفاده از هر یک از گجت ها در ارائه منابع و خدمات اطلاعاتی به نابینایان و کم بینایان به ترتیب تلفن همراه و کامپیوتر جیبی پی.دی.ای در رتبه اول ( 56,7 %)، عینک گوگل در رتبه دوم ( 55 %)، کتاب خوان الکترونیکی در رتبه سوم ( 54,4 %)، تبلت در رتبه چهارم ( 54,2 %) و سیستم رهیاب مجهز به آر.اف.ای.دی در رتبه پنجم ( 44,1 %) قرار دارند. (زرمهر و عاصمی و پشوتنی زاده، 1393)

باتوجه به یافته های موجود ازاین پژوهش می توان به این حقیقت اذعان کرد که تصور نابینایان در رابطه با توانایی استفاده از این گجت ها در بهره‌مندی از منابع و خدمات اطلاعاتی در حد مطلوب و امکان پذیر است . با دستیابی به این نتیجه می توان برنامه ریزی مناسبی برای فرآهم آوردن امکانات استفاده از تکنولوژیهای جدید توسط این افراد در استفاده از منابع و خدمات اطلاعاتی، نمود.

برزوزا و اسپینچک در سخنرانی خود در سمینار هوش مصنوعی به این نکته اشاره می نمایند که ناتوانان بصری دسترسی محدودی به رسانه های چاپی دارند. و فقط 5 درصد رسانه های چاپی قابل دسترس برای اینگون افراد هستند. امروزه فناوری دیسی با قابلیتهای منحصر به فردش امکان دسترسی ناتوانان بصری را به منابع اطلاعاتی فراهم کرده است. آنها در این مقاله به فناوری ( Daisy ) می پردازند. (برزوا، اسپینچک 2006)

نادری بلداجی و شیری و فاضلی ( 1394) در مقاله ای تحت عنوان ” به کارگیری تلفیق فناوری RFID و موبایل در سیستم کتابخانه های نابینایان(RFMB)،مطالعه موردی کتابخانه نابینایان شهر شیراز “، برآن بوده است با توجه به روش های موجود، با به کارگیری فن آوری RFID و تلفن همراه، الگویی را برای مرتفع کردن یکی از مشکلات اساسی نابینایان جهت جست وجوی کتاب بدون نیاز به راهنمایی کتابدار معرفی کند. همچنین امکان استفاده از این فن آوری در سیستم قفسه باز کتابخانه را مورد بررسی قرار داده و با توجه به الگوی موجود، مدل پیشنهادی برای اجرا و پیاده سازی درکتابخانه های نابینایان (به صورت نمونه در کتابخانه نابینایان شیراز) ارائه می دهد.

این تحقیق با رویکرد مدل سازی انجام گرفته و ابزار گردآوری اطلاعات با استفاده از تجهیزات سخت افزاری و نرم افزاری مرتبط، مطالعات کتابخانه ای، بانک های اطلاعاتی داخلی و خارجی و… است که با کمک روش های عملی و شبیه سازی، مدل پیشنهادی ایجاد و مورد بررسی قرار گرفت. در این مدل، سخت افزار قرائت گر پس ارتباط با برچسب های RFID و خواندن شناسه آن، اطلاعات را از طریق کابل USB به تلفن همراه انتقال می دهد. نرم افزار رابط به کمک سیستم عامل اطلاعات را دریافت و پس از پردازش و کدگشایی به حافظه جانبی منتقل می کند. در آنجا، این اطلاعات با چکیده ای از مشخصات هر کتاب که به صورت فایل صوتی است و هم شماره با شناسه برچسب RFID است منطبق می شود و سپس، از طریق رابط سیستم عامل، برنامه پلیر را فراخوانی کرده و در نهایت داده مورد نظر از طریق هِدفن برای فرد نابینا پخش می شود. براساس ماده 9 کنوانسیون بین المللی حمایت از حقوق معلولان و ویرایش 1994 بیانیه یونسکو در مورد کتابخانه های عمومی و معلولان، و با توجه به تحقیقات نگارندگان، الگوی مشابهی در زمینه تلفیق فن آوری RFID و تلفن همراه در کشور وجود ندارد و این مدل پیشنهادی با فن آوری های به کارگرفته شده و هزینه نسبتاً پایین، می تواند کمک شایان توجهی به قشر نابینا در بر داشته باشد.( نادری بلداجی و شیری و فاضلی، 1394)

اطلسی ( 1387 )، در مقاله ای با عنوان «بررسی مفاهیم یادگیری الکترونیکی و کتابخانه های مجازی و بیان اهمیت آنها برای نابینایان » بیان کرده است که می توانبا طراحی مناسب کتابخانه های دیجیتالی وتهیه ابزارهای مورد نیاز، استفاده مؤثرتر از این فناوری را برای نابینایان فراهم کرد.

نوشین فرد(1389)درمقاله ای تحت عنوان” مطالعه نیازهای اطلاعاتی کاربران نابینا و کم بینای شهر کرمان و میزان بهره گیری آنها از خدمات کتابخانه‌ای “به مطالعه نیازهای اطلاعاتی کاربران نابینا و کم بینای شهر کرمان و میزان بهره گیری آن ها از خدمات کتابخانه ای پرداخته است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که بیش ترین منبع مورد استفاده کاربران نابینا و کم بینا، منابع گویا (64 درصد) و منابع بریل (42 درصد) می باشد. متاسفانه درصد بسیارکمی از کاربران از منابع الکترونیکی استفاده می کنند. همچنین از تجهیزات و فن آوری ها درحد بسیارکمی در کتابخانه ها استفاده می شود. 90 درصد کاربران نابینا و کم بینا منابع کتابخانه ها را کافی ندانسته اند. 80 درصد کاربران نقش کتابخانه در رفع نیازهای اطلاعاتی خود را در حد متوسط و پایین تر از آن دانسته اند. اکثر کاربران نابینا و کم بینا (78 درصد) اظهار داشتند که از راهنمایی کتاب داران در دسترسی به اطلاعات مورد نیاز برخوردار بوده اند.

نتایج این پژوهش می تواند مسئولان و دست اندرکاران را در برنامه ریزی جهت فراهم کردن امکانات و فن آوری های اطلاعاتی برای ارائه خدمات خاص به نابینایان در کتابخانه ها یاری نماید. این مقاله همچنین ضمن تاکید بر اشتراک منابع ویژه نابینایان در کتابخانه های عمومی و ایجاد نظام همکاری بین کتابخانه ای، تاسیس شبکه ملی اطلاع رسانی نابینایان توسط نهاد کتابخانه های عمومی کشور با همکاری کتابخانه ملی ایران را راه حل اساسی جهت دسترسی نابینایان به گستره وسیعی از منابع اطلاعاتی می داند. ( نوشین فرد،1389)

صیامیان (1393)درپژوهش خودتحت عنوان ” بررسی میزان استفاده نابینایان ایران از فن آوری اطلاعات و ارتباطات جهت تامین نیازهای اطلاعاتی ” با هدف بررسی میزان استفاده نابینایان از فن آوری اطلاعات و ارتباطات و رسانه های اطلاعاتی خاص جهت تامین نیازهای اطلاعاتی، انجام شده است. پژوهش از لحاظ هدف، کاربردی و از لحاظ نحوه گردآوری اطلاعات از تحقیقات پیمایشی تحلیلی است که در سال ۱۳۹۱ انجام شده است. حجم نمونه آماری پژوهش، بر اساس جدول کرجسی و مورگان، ۳۸۴ نفر تعیین شد. به منظور گردآوری داده ها، از پرسش نامه محقق ساخته با ضریب پایایی ۰/۸۵ استفاده شد. برای تجزیه و تحلیل داده ها، از آمار توصیفی شامل میانگین، انحراف معیار و درصد و آمار استنباطی شامل آزمون فریدمن و آزمون دو جمله ای استفاده شده است. یافته ها در بررسی رسانه­های اطلاعاتی خاص نشان داد، گویه­های «شنیداری» دارای بیشترین کاربرد و گویه های «پادکست» و «ودکست» هیچ کاربردی نداشتند؛ بیشترین میزان استفاده نابینایان از منابع اطلاعاتی خاص، منبع «شنیداری» و کمترین میزان استفاده نابینایان از منابع اطلاعاتی خاص «گویا» بود. همچنین حدود نیمی از نابینایان کمتر از حد متوسط از فن آوری اطلاعات (منابع الکترونیکی و شبکه جهانی اینترنت) استفاده می کردند، و بیشترین میزان استفاده از ابزارها و فن آوری های موجود نابینایان، «رایانه» و کمترین مولفه مورد استفاده «طراحی وبلاگ و وبلاگ نویسی» بود. علاوه بر آن، نتایج نشان داد، از نظر نابینایان، بیشترین منبع مورد نیاز برای آموزش و راهنمایی استفاده از نرم افزارهای ویژه، راهنمایی کتاب داران و کتاب های گویا و کمترین منبع مورد نیاز «خودآموزی» بود.(صیامیان،1393)

بهاءالدین بیگی(1393)درمقاله خود تحت عنوان” طراحی و ارزیابی نرم افزار آموزشی الکترونیکی برای آموزش مسایل بهداشتی به نابینایان”

با هدف ارایه یک نرم افزار کاربردی برای آموزش مسایل پزشکی جهت استفاده نابینایان و ارزیابی نظرات در مورد مزایا و معایب آن انجام داده است.مطالعه حاضر از نوع کیفی بود که پس از انجام مصاحبه با 15 نفر از نابینایان در مقاطع مختلف تحصیلی، لیستی از مطالب آموزشی مورد نیاز در حوزه بهداشت روانی تهیه و توسط یک نفر با صدای مناسب در فایل های صوتی ضبط گردید. مطالب ارایه شده در یک دیسک فشرده چند رسانه ای برای نابینایان تهیه و اجرا شد و در نهایت نظرات آنان مورد ارزیابی و بررسی قرار گرفت. نابینایان به طور کلی از کیفیت نرم افزار راضی بودند و استفاده از آن را موجب افزایش میزان یادگیری خود می دانستند، اما در عین حال اعتقاد داشتند که باید محتوای مطالب بهتر باشد و اطلاعات کامل تری در مورد بیماری ها ارایه گردد و این نرم افزار برای سایر اطلاعات بهداشتی آنان نیز طراحی شود. با توجه به نقش فن آوری و ابزارهای آموزش الکترونیکی در افزایش یادگیری نابینایان و همچنین نیاز بیشتر این افراد به اطلاعات بهداشتی، لزوم توجه مربیان و مدیران آموزشی به طراحی و اجرای این ابزارها به منظور آموزش مسایل بهداشتی ضروری است.

صیامیان، وهمکاران (1391) درمقاله خود تحت عنوان “نیازهای اطلاعات بهداشتی نابینایان ایران ” با هدف بررسی نیازهای اطلاعات بهداشتی نابینایان ایران انجام داده است. در یک مطالعه پیمایشی- تحلیلی جهت بررسی از نابینایان کشور (10 استان)، 384 نفر نابینا (252 نفر مرد (6/65 درصد) و 132 نفر زن (4/34 درصد)به روش نمونه گیری خوشه ای انتخاب و نیازهای اطلاعات بهداشتی آنان با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته در سه قسمت مشتمل بر مشخصات جمعیت شناسی نابینایان (10 مشخصه) و نیازهای اطلاعات بهداشتی (16 سوال)، منابع اطلاعاتی مورد استفاده در (15 گویه) با مصاحبه ساختار یافته بررسی شد. سپس داده ها با استفاده از آزمون های آماری مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. در این مطالعه که 384 نفررا شامل بود. بین نیازهای اطلاعات بهداشتی نابینایان با توجه به جنسیت، سن، تاهل، مدرک تحصیلی، شغل، مرحله درمانی، سابقه یا عدم سابقه نابینایی در خانواده، زمان نابینایی، استان محل زندگی و نحوه زندگی (به تنهایی یا با خانواده) اختلاف معنی داری وجود ندارد، بین نیازهای اطلاعات بهداشتی نابینایان بهداشتی با توجه به تحت نظر پزشک بودن یا نبودن، نوع ناتوانی و محل سکونت (شهر- روستا) اختلاف معنی داری وجود دارد.

نتایج این پژوهش می تواند به مسئولان و مدیران در برنامه ریزی جهت انتخاب، گردآوری، سازمان دهی اطلاعات بهداشتی و ارائه آن ها درکتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی کمک کند تا اطلاعات بهداشتی را در قالب مورد نیاز آن ها به روز کرده و در تامین نیازهای اطلاعات بهداشتی آنان کمک موثر و شایانی کند. ( صیامیان وهمکاران،1391)

صیامیان(1393)در مقاله ای تحت عنوان” نیازهای اطلاعاتی کاربران با آسیب بینایی و نقش کتابخانه ها در تامین آنها: مرور نظام مند” روش پژوهش مرور نظام مند است. بدین منظور پژوهش های مرتبط در ایران در پایگاههای اطلاع رسانی، medlib، magiran، Sid، Irandoc، NLAI Iranmedex با کلیدواژه های نیاز اطلاعاتی، کتابخانه، نیازهای اطلاعات بهداشتی، نیازهای اطلاعاتی افراد با آسیب های بینایی، خدمات کتابخانه ای، نابینایان، منابع اطلاعاتی، ابزارها، فناوری اطلاعات، کتابخانهها، کم بینایان، نابینایان، نقش کتاب داران و تامین کنندگان اطلاعات؛ و در جهان در پایگاه های اطلاعاتی PMC، Pubmed، Scopus، CINAHL با کلیدواژه های nformation needs، health information needs، library services، visually impaired people، low vision، blind people and شناسایی و نتایج مرتبط در این حوزه در چهار عامل موثر بر نیاز اطلاعاتی کاربران یعنی منابع اطلاعاتی، ابزارها و فناوری ها، نقش کتابخانه ها و خدمات آنها و نقش کتاب‌داران و تامین کنندگان اطلاعات، از پژوهش ها استخراج شدند و مورد مقایسه قرار گرفته اند. پژوهش ها نشان داد ابزار مورد استفاده اکثر آنها پرسشنامه بوده، بنابراین روش پژوهش اکثر آنها نیز پیمایشی- توصیفی است. جامعه پژوهش ها در خارج از کشور برحسب نوع کتابخانه و سازمان بود.

در ایران، عوامل موثر بر نیازهای اطلاعاتی کاربران وضعیت مطلوبی ندارد و تنها نقش کتاب داران در این خصوص قابل توجه است. جمع بندی حاصل از این پژوهش ها به ویژه در ایران، نشان داد که منابع اطلاعاتی، ابزارها و فناوری ها، و کتابخانه ها در تامین نیاز اطلاعاتی کاربران نابینا موفق عمل نکرده اند و کاربران از وضعیت آنها رضایت کمتری دارند. از میان این چهار عامل، نقش کتاب داران و اطلاع رسانان در تامین نیازهای اطلاعاتی آنها قابل توجه است.

کومبز( 1377 )در مقاله ای با عنوان «بزرگراه های اطلاعاتی و نابینایان » به این نتیجه رسید که فناوری اطلاعات می تواند در دسترس پذیر کردن هرچه بیشتر اطلاعات عمل نماید. با این همه، کتابخانه ها و کتاب داران باید با ارائه نقش محوری، تمام کاربران را در بازیابی و استفاده از اطلاعات یاری دهند.

اسکریزوسکی ( 1381 )، در مقاله ای با عنوان «ساختار جوامع هوشمند چگونه است و چطور میتوانند برای نابینایان و معلولان بینایی مفید باشند » به این نتیجه رسید که ایجاد امکانات در جوامع هوشمند، برای نابینایان، به دو شیوه عملی است: نخست، تدوین الگوی ساختار سیاست عمومی و دوم پیوند نیازهای نابینایان با بخش تجاری و تولید اطلاعات سرگرم کننده و بهره وری از امکانات و تسهیلات است.

تیلور ( 2006 )، در مقاله ای با عنوان «خدمات به نابینایان در عصر دیجیتال » به این نتیجه رسید که خدمات کتابخانه کنگره به نابینایان، به سوی دیجیتالی شدن حرکت می کند. کتاب های بریل به «وب بریل » تبدیل شده اند وکاربر نابینا می تواند منبع مورد نیاز خود را بدون نیاز به مراجعه به کتابخانه و کتاب های حجیم یافته و از آن استفاده کند.

لو کربی ( 2007 )، در زمینه «افزایش یادگیری معلولان از طریق دسترسی دیجیتالی به مواد یادگیری » به این نتیجه دست یافت که باید برای این قشر، کتابهای گویای دیجیتالی استاندارد تهیه شوند؛ این کتابها، نسبت به منابع چاپی، تأثیر بیشتری دارند و میزان یادگیری آنها را افزایش میدهند.

گارگانو در مقاله خود به مشکلات و نقص های دسترسی به اطلاعات دیجیتالی بصری اشاره دارد. وی بر این باور است که امروزه اغلب اطلاعات به صورت دیجیتالی به کلمات و حروف بر روی صفحه مانیتور ظاهر می شوند از این رو اغلب، مشکلات بصری در راستای دسترسی به این گونه اطلاعات به دست می آید. سازمان ملی استانداردهای اطلاعاتی جهت حل این مشکل راه کارهایی را پیشنهاد کرده است. برخی از این راه کارها عبارتند از: سیستم اطلاعات دسترس پذیر دیجیتال، کتاب های دیجیتال گویا که رایگان و قابل بارگذاری دررایانه های شخصی باشند. این سازمان اطلاعات ساختار یافته ای را برای افراد نابینا آماده کرده اند. استاندارد دیسی تنها استانداردی است که به طور مستقیم با دسترس پذیری در ارتباط است. این استاندارد با ترکیب صدا با متن و تصاویر، شرایط را برای یادگیری با استفاده چند رسانه ای های دسترس پذیر و قوی فراهم می کند.( گارگانو، 2008)

کالیچ در مقاله ای با عنوان” دیسی: فرصتی برای ارتقای دسترسی به اطلاعات برای همه” خاطر نشان می سازد که از 1996 خدمات کتابخانه های عمومی در سراسر جهان با گسترش فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی جهت استفاده ناتوانان جسمی دچار دگرگونی شده است. در ادامه این مقاله به کنسرسیوم دیسی اشاره می شود که در صدد است روزآمدترین اطلاعات را با کمترین قیمت و بیشترین کیفیت در اختیار ناتوانان جسمی قرار دهد. دیسی، استانداردی است برای انتشار چند رسانه ای ها، اکنون ویرایش سوم آن در ایالات متحده آمریکا به عنوان استاندارد ملی مورد استفاده قرار می گیرد. (مردانی نژاد و دانش،  1388)

گاردنر و دیگران در مشکلات دسترسی مجلات از بعد بصری در آینده نزدیک اشاره دارد. آنها بر این باورند که انجمن علوم طبیعی آمریکا در استفاده از زبان های نشانه گذاری جهت انتشارات الکترونیکی پیش گام است. از این رو این انجمن با گروهی باعنوان view plus همکاری دارد که در جهت ارائه آخرین پیشرفت های فناورانه در راستای دسترس پذیری به اطلاعات فعالیت می کنند. این گروه با کمک سایر همکاران خود در تلاش هستند که انتشارات انجمن امریکایی علوم طبیعی را با استفاده از فناوری دیسی و استفاده از زبان نشانه گذاری گسترش پذیر منتشر کنند. از این رو نابینایان و کم بینایان می توانند به تمامی متون و تصاویر دسترسی داشته باشند. آنها در پایان مقاله خود به این نکته اشاره می کنند که اولین محصول با استفاده از فناوری دیسی احتمالا در پایان سال 2010 منتشر شود.

هریس در مقاله ای در رابطه با امکان دسترسی نابینایان و کم بینایان به اطلاعات از طریق کتابهای گویا بحث می کنند. آنها بر این باورند که این امکان باعث خواهد شد که میلیون ها نفر در سراسر جهان بتوانند بر مشکلات بصری خود فایق آمده و به اطلاعات دسترسی یابند. این پیشرفتها از طریق شرکت مایکروسافت و کنسرسیوم دیسی تحت بررسی و در جریان است. هریس از قول کاپلان، مدیر مرکز نوآوری های فناورانه ایالت کالیفرنیای آمریکا اشاره می کند که زمانی نه چندان دور فرا خواهد رسید که تمامی فناوری ها در محیط الکترونیکی در جهت استفاده ناتوانان و معلولان طراحی خواهد شد و آنها با استفاده از این گونه فناوری ها همانند یک شهروند عادی خواهند توانست فعالیت و زندگی کنند و نکته مهم دیگری که در این مقاله به آن اشاره می شود ارتقاء کیفیت زندگی و کار ناتوانان جسمی در سایه اینگونه فناوری ها است . (مردانی نژاد و دانش، 1388)

نابینایان به عنوان شهروندان معلول

در میان همه ی موارد ذکر شده، قصد داریم توجه همه را به مورد خاصی که متأسفانه همواره در چنین بحث هایی یا از قلم افتاده و یا به طور کامل از ذهن ها پاک شده است جلب کنیم و آن چیزی نیست به جز در نظر گرفتن افراد معلول به عنوان شهروند ویژه و در نظر گرفتن نیازهای خاص ایشان در کنار نیازهای سایر افراد جامعه. (بحری و همکاران، 1388)

آیا به نظر خوانندگان گرامی اختصاص دادن فصلی از مباحث فوق به افراد معلول و کم توان جامعه یک حق مسلم محسوب نمی شود؟ گروه های مختلف معلولان در کشور ما، ایران که تعدادشان نیز کم نیست آیا تا چه حد در رابطه با مسئله ی فوق و به چه اندازه باید به بر طرف ساختن نیازهای آنان توجه کرد؟ با اطمینان باید گفت که در مورد تمامی محورهای مطرح شده در رابطه با نقش فن آوری اطلاعات و ارتباطات در بهبود وضعیت اداره ی شهرها و فراهم کردن رفاه شهروندان بحث های فراوانی مطرح خواهد شد اما قصد داریم در این مجال به بررسی امکان بهره مندی افراد معلول از حقوق شهروندی صحبت کنیم.

با توجه به اینکه افراد معلول بسته به نوع معلولیتشان در گروه های مختلف نابینایان، ناشنوایان، جسمی – حرکتی و کم توان ذهنی قرار می گیرند و این گروه ها از لحاظ نیازهایشان قدری با هم تفاوت دارند و بحث در مورد هر یک فرصت بسیار می طلبد لذا در این میان گروه معلولین بینایی را برگزیده و با توجه به سابقه ی کار بر روی مسایل مربوط به ایشان باب بحث را در این زمینه می گشاییم.

نیازهای شهروندان دارای معلولیت بینایی

با توجه به اینکه تعداد افراد دارای معلولیت بینایی در کشور ما کم نیست،می توان با فراهم کردن بعضی امکانات ویژه از قبیل نرم افزارهای گویا و صفحه خوان فارسی، سخت افزارهای ویژه از قبیل نمایشگرهای بریل و نقشه های برجسته که همگی قابل نصب بر روی رایانه های شخصی افراد نابینا و کمبینا است و همچنین نصب تجهیزات رایانه ای مجهز به صفحه خوان های فارسی، نمایشگرهای بریل و راهنماهای صوتی امکان برخورداری افراد نابینا از حقوق شهروندی را فراهم کرد. (بحری و همکاران، 1388)

با توجه به اینکه تردد نابینایان در سطح شهرها با مسایلو مشکلات خاص خود همراه است و با توجه به اینکه مناسب سازی محیط جهت تسهیل تردد این عزیزان نیز مستلزم وقت، هزینه و برنامه ریزی بلند مدت است هر‌چقدر رفت و آمدهای غیر ضروری در سطح شهر کاهش یابد نه تنها به کاهش بار ترافیک کمک خواهد کرد بلکه در مورد افراد نابینا باعث کاهش خطرات ناشی از برخورد با موانع، سقوط و آمار تصادفات می شود. (بحری و همکاران، 1388)

شهرداری الکترونیک می تواند به فرد نابینا کمک کند تا کلیه ی امور اداری خود را بدون نیاز به کمک و به صورت کاملاً مستقل انجام دهد و از این طریق اعتماد به نفس خویش را تقویت و عزت نفس خویش را حفظ کند. در عین حال موجب کاهش هزینه های شخصی تردد و نیز هزینه های دولت است . در زیر به امکاناتی که شهرداری الکترونیک می تواند برای شهروندان نابینا و کم بینا فراهم کند به صورت فهرست وار و مختصر اشاره میگردد. (بحری و همکاران، 1388)

1- دستیابی آسان به کتابخانه های سطح شهر بدون نیاز به مراجعه ی حضوری به وسیله ی کتابخانه های الکترونیک که با کمک نرم افزارهای صفحه خوان فارسی و نمایشگرهای بریل به راحتی بر روی رایانه های شخصی افراد نابینا قابل دسترس است. امکان جستجوی کتاب ها و مقاله های مورد نظر با صرف کمترین وقت و هزینه، همانند سایر شهروندان.

2- همان گونه که همه روزه کلاسها و دوره های آموزشی مختلف هنری در تمام فرهنگ سراهای شهرها برگزار می شود افراد نابینا نیز می توانند با استفاده از نرم افزارهای صوتی و نمایشگرهای بریل و با استفاده از روش های آموزش الکترونیک و نرم افزارهای خودآموز در زمینه های مختلف فرهنگی و هنری پا به پای افراد عادی جامعه گام بردارند.

3- امکان انجام امور بانکی از طریق رایانه های شخصی، پرداخت مالیات، عوارض شهرداری و کلیه ی قبوض.

4- پی گیری نامه های اداری از طریق رایانه های شخصی مجهز به نرم افزارها و سخت افزارهای ویژه بدون نیاز تردد در سطح شهر، ارسال مدارک مورد نیاز اداری از طریق اینترنت و رفع نواقص پرونده ها.

5- آموزش تحرک و جهت یابی از طریق نرم افزارها و سخت افزارهای ویژه از جمله نقشه های برجسته و گویا که به شناخت محیط و تسلط در عبور و مرور و شهرشناسی و تشخیص موقعیت افراد نابینا کمک می کند.

6- استفاده از جهت یاب های ماهواره ای که می تواند برای یافتن آدرس های مورد نظر به افراد نابینا کمک کند.

7- دسترسی به دستگاهی که بتواند تابلوهای نصب شده در سطح شهر اعم از :نام خیابان، کوچه و پلاک و نام فروشگاهها، بانکها، ادارات، دانشگاهها و اسامی سایر اماکن را بصورت گویا و یا بریل اعلام کند.

8- شناسایی نقشه ی ساختمان های مراکز و سازمان های دولتی از طریق نقشه های برجسته و گویا.

9- نصب ای تی ام های گویا و بریل و تلفن های عمومی گویا و چراع های راهنمایی گویا.

10- اطلاع رسانی شهری اعم از اخبار همایش ها و گردهمایی ها و نمایشگاه ها که از طریق رایانه های شخصی مجهز به نرم افزارها و سخت افزارهای ویژه ی نابینایان و اینترنت پر سرعت و یا گوشی های همراه گویا و بریل و طریق پیامک انجام می پذیرد. (بحری و همکاران، 1388)

کامپیوتر در خدمت نابینایان

در مورد تجهیزاتی که به طور مختصر به ضرورت فراهم کردن آنها برای افراد نابینا اشاره شد باید گفت که خوشبختانه برخی از این تجهیزات در داخل کشور تولید شده و امکان تهیه ی آنها با کمی تحقیق و بررسی و ارائه ی بودجه ی لازم وجود دارد و در مورد تجهیزاتی هم که در داخل کشور موجود نیست می توان با برنامه ریزی همه جانبه به ساخت و تولید آنها همت گمارد تا اینکه بتوان بخش اعظمی از مشکلات هم وطنان نابینا و کم بینایمان را برطرف کرد.

برای تکمیل بحث مطرح شده و جهت آگاهی خوانندگان محترم از کیفیت و کمیت تجهیزات رایانه ای ویژه ی نابینایان در زیر به توضیحی در رابطه با موارد فوق می پردازیم. (بحری و همکاران، 1388)

_ مجموعه ی نرم افزاری نوید 4 و 5

_ نرم افزار پکجاز

_ نمایشگر لمسی بریل (برجسته نگار)

– سروش( انتقال مفاهیم تصویری به نابینایان)

توضیحات تکمیلی:

مجموعه های نرم‌افزاری نوید 4 و 5، شامل 6 مورد نرم‌افزار ذیل است که در ادامه به اختصار در مورد هر یک توضیحی ارائه خواهد شد.

کتابخانه الکترونیکی بریل و گویا

نرم‌افزار کتابخانه در مجموعه نوید 4 و 5 دارای 2200 عنوان کتاب بوده و امکان افزایش و غنی‌تر ساختن این تعداد به راحتی وجود دارد؛ همچنین ارائه خروجی صوتی (از طریق TTS) و خروجی بریل (از طریق دستگاه برجسته نگار) این برنامه را به یکی از کاربردی ترین برنامه های این مجموعه بدل ساخته است.

در این نرم‌افزار علاوه بر امکانات فوق، جستجوی مطالب به شیوه‌های گوناگون و دستیابی ساده وسریع به مطالب مورد نظر، به راحتی امکان‌پذیر است.

– ویرایشگر

این نرم‌افزار که یک واژه‌پرداز فارسی- لاتین است، کاربر نابینا را قادر می سازد اعمالی از قبیل تایپ متون، تصحیح آنها، آرشیو کردن و … را همانند کلیه ویرایش گرها (ویرایش گرهای بینایی) انجام دهد، ضمن آنکه خروجی بریل (با استفاده از دستگاه برجسته‌نگار ) و خروجی صوتی (با استفاده از TTS) و قابلیت تهیه نسخه چاپی به دو صورت بریل و بینایی از وجوه تمایز این ویرایش گر است. (بحری و همکاران، 1388)

– بانک اطلاعات فردی

این برنامه که یکی از امکانات جدید مجموعه نرم افزاری نوید 4 است با هدف انجام امور خاص شخصی یک فرد نابینا طراحی شده است و در این راستا اعمال ذیل را انجام می‌دهد:

– دفترچه تلفن: این نرم افزار دفترچه تلفن به صورت خصوصی (شخصی) و عمومی است.

– سررسید:در این بخش که مانند یک تقویم و سررسید روزانه عمل می کند شخص می تواند کلیه قرارهای روزانه خود را با توجه به تاریخ روز درج کند .همچنین می تواند قرارهای روزهای بعد و قبل خود را همراه با امکان جستجو مرور کرده و تغییراتی در آنها اعمال کند و یا قرار انجام شده را چک کند. (بحری و همکاران، 1388)

نرم افزار پکجاز

وقتی که جاز بر روی سیستم نصب می شود، اطلاعات صفحه نمایش را برای کاربر نابینا می خواند. کاربر با استفاده از صفحه کلید، فرمان های مورد نظر را وارد می کند. این برنامه فرمان های ورودی را اعلام کرده و پیام های صادره ی برنامه را می خواند. شرکت پکتوس در راستای بهینه سازی و تکمیل نرم افزار های موجود، طرح تکمیل برنامه ی جاز را تحت عنوان پکجاز آغاز کرد. هدف این است که به کمک این نرم افزار، کاربر نابینا بتواند به محیط استاندارد فارسی ویندوز هم دسترسی پیدا کند. مزایای برنامه ی پکجاز، عبارتند از : خروجی بریل فارسی و انگلیسی بر روی دستگاه برجسته نگار، خروجی فارسی و انگلیسی گویا، همسانی فرمان های آن با برنامه ی جاز.

برجسته نگار – نمایشگر لمسی بریل

این سخت افزار ویژه، شامل دو نوع نمایشگر بیست کاراکتری و چهل کاراکتری و امکان تأمین خروجی بریل با نرم افزارهای جاز، پکجاز، نوید و سروش را دارد. برجسته نگار دارای صفحه کلید تایپ بریل بوده و چندین کلید دیگر که قابلیت تعریف شدن را داشته و در محیط ویندوز قابل استفاده است. از این سخت افزار، چندین نسخه، قابل استفاده عمومی و شخصی با ویژگی حمل آسان و بدون نیاز به کابل برق است. (بحری و همکاران، 1388)

سروش – انتقال مفاهیم تصویری

سروش، دستگاهی برای کامپیوتر است که به‌همراه نرم افزارهای گویا، آموزش لمسی- صوتی را تحقق می بخشد. این دستگاه قادر است مفاهیم تصویری را به نابینایان انتقال دهد. در این روش پس از تهیه تصاویر برجسته و تدوین موضوع آموزشی توسط مربیان و نرم افزارهای طراحی، این تصاویر بر روی دستگاه سروش قرار داده می شود و کاربر در گام اول تصویر را لمس کرده و تصوری ذهنی از مورد را برای خود ایجاد می نماید، سپس با فشار دادن بر سطح تصویر در محلهایی که نیاز به اطلاعات دارد، توضیحات بیشتری را به صورت گویا و یا بریل، بر روی دستگاه برجسته نگار، دریافت می دارد. (بحری و همکاران، 1388)

ارسال کتابهای DAISYاز طریق اینترنت در نیوزلند

نتایج به دست آمده طی یک آمارگیری در نیوزلند در سال 2001 نشان داد که حدود 94000 نفر فقط چیزی حدود 5% از افراد این کشور دارای اختلال شدید در بینایی هستند. تخمین زده می شود از محتواهای چاپ شده به فرمت هایی برگردانده شده است که توسط نابینایان نیز قابل دسترسی است. بنیاد سلطنتی نابینایان نیوزلند[3] RNZFB امکان دسترسی به اطلاعات به صورت صوتی برای 5500 کاربر کتابخانه خود را فراهم آورده است. در یک مقطع زمانی، این بنیاد تشخیص داد که برای انتقال کتابها و مجلات صوتی خود به فناوری جدیدی همچون اینترنت نیاز دارد. طی بررسی هایی که به عمل آمد مشخص شد که این مکانیزم توزیع می تواند موفقیت آمیز و توسط افراد مسن تری که سابقه زیادی در استفاده از کامپیوتر ندارند نیز قابل پذیرش باشد. از دست دادن قدرت بینایی در اثر کهولت سن نه تنها در خواندن منابع چاپی تاثیر می گذارد بلکه به علت بروز ناتوانی های حرکتی، دسترسی فیزیکی به اینگونه منابع نیز با مشکلاتی روبرو خواهد بود. (مردانی نژاد و دانش، 1388)

در حال حاضر RNZFB کتابها و مجلات صوتی خود را با استفاده از فناوری DAISY تهیه می کند اما پروژه تحقیقاتی را در دست انجام دارد که به واسطه آن می خواهد پاسخی برای سوالات زیر بیابد:

آیا برای انتقال محتواهای با الگوی DAISY یک سیستم اینترنتی توانمند، عملیاتی و رضایت بخش قابل پیاده سازی است؟

آیا کاربرانی با سطح پایین مهارتهای فنی می توانند به طور اثربخش از این سیستم استفاده کنند؟

نیوزلند به لحاظ جغرافیایی سرزمینی باریک و طویل است. فاصله کتابخانه RNZFBتا دورترین نقطه حدود 1200 کیلومتر است لذا ممکن است سفر یک کتاب از طریق پست از محل کتابخانه تا منزل فرد درخواست کننده مدت 6 روز به درازا بیانجامد. از همین رو RNZFB در صدد طراحی یک سیستم پستی مجازی برآمد. سودمندی این سیستم جدای از حل مشکل فاصله بین محل کتابخانه و منزل اعضا، می توانست نگرانی کتابخانه از بابت وجود نسخه های متعدد از یک محتوا برای درخواست کنندگان مختلف را برای همیشه از میان بردارد. (مردانی نژاد و دانش،  1388) گرچه 95% از مناطق نیوزلند تحت پوشش فناوری اینترنت با پهنای باند وسیع (ADSL) قرار دارد و این سرعت دانلود مناسبی را به کاربران ارائه میکند اما از دیگر سو فقط 10 درصد از اعضای کتابخانه برای این منظور RNZFB با شرکت HumanWare . قراردادی منعقد HumanWare دستگاهی برای خواندن کتابهای گویا طراحی کرد که در آن به جای حرکت دهنده لوح فشرده از یک کامپیوتر شخصی جیبی استفاده شده و در ضمن از قابلیت ارتباط بی سیم نیز برخوردار است. این کامپیوتر جیبی می تواند به صورت بیسیم با مودمی که به اینترنت باند وسیع متصل است ارتباط داشته باشد. ارتباط بی سیم باعث می شود کاربر بتواند ضمن استفاده از دستگاه به راحتی در محیط منزل خود حرکت کند. این دستگاه 1 گیگا بایت حافظه مجهز است. حجم حافظه عمدا کم در نظر گرفته شد تا کاربر برای دانلود کتابهای گویای مورد علاقه مجبور به استفاده از اینترنت در فواصل زمانی کوتاه باشد. محدودیت دیگری که به همین منظور اعمال شد دانلود حداکثر 3 کتاب در هر درخواست بوده است.کلیدی در این دستگاه تعبیه شده است که با فشار دادن آن علامتی به سرور کتابخانه ارسال می شود و سپس پیغامی با این مضمون شنیده می شود: آیا مایل به باز پس دادن این کتاب به کتابخانه هستید؟ برای تایید کلید Play و برای انصراف هر کلید دیگری را فشار دهید. (مردانی نژاد و دانش، 1388)

چنانچه کاربر، باز پس دادن را تایید کند کتاب مورد نظر از حافظه دستگاه پاک شده و سرور به سیستم مدیریت کتابخانه علامتی ارسال می کند و مقدمات انتخاب کتاب بعدی توسط کاربر را فراهم می آورد. فهرست کتابهای گویای موجود در کتابخانه به صورت خودکار در دستگاه کاربر دانلود می شود. به عنوان یک فعالیت آزمایشی RNZFB این دستگاه را در منزل 40 نفر از اعضا نصب کرد و پاسخهای ایشان به فهرستی از سوالات در مورد تجربه شان در استفاده از دستگاه را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. پیمایش کتابهای دانلود شده با استفاده از فناوری DAISY صورت می گرفت. این نکته قابل توجه است که کاربران مذکور با نحوه استفاده از این فناوری نا آشنا بودند. برخی از کاربران از شیوه به همین لحاظ آموزشهای بیشتری به کاربران در مورد شیوه های درست استفاده از کلیدهای پیمایشی دستگاه به کاربران داده شد. در انتهای آزمایش مشاهده شد فقط یکی از کاربران در کاربری روان از دستگاه مشکلاتی دارد گرچه او نیز استفاده از این فناوری را به دیگر دوستان خود توصیه می کرد. در مجموع، از 40 کاربر آزمایشی، 3 نفر استفاده از فناوری مورد استفاده را “کمی مشکل” معرفی کردند اما هیچ یک از آنها از عبارت “خیلی مشکل” یا “غیر قابل استفاده” استفاده نکردند. (مردانی نژاد و دانش، 1388)

سخت افزارهای خاص نابینایان جهت تامین نیازهای ویژه آنها

– جهت یابها: دستگاه هایی هستند که به کمک ماهواره ها   می توانند موضع کاربر را درهر جای کره زمین مشخص و اورا به نشانی ای که مورد نظر اوست راهنمایی کنند. در زمینه جهت یابی در مکانهای محدود و مشخص مانند ایستگاه های اتوبوس یا درون ساختمان ها، فرستنده و گیرنده ای وجود دارد که نابینا می تواند دریابد که روبروی او چه چیزی است. همچنین درون ساختمان های بزرگ برای پیدا کردن اتاق های گوناگون، هیچ مشکلی نخواهد داشت.

– دستگاهی به کوچکی یک تلفن همراه طراحی شده که نابینا توسط آن می تواند وجود اشیا و اجسامی را که تا 3 متر دورتر از او قرار دارند، تشخیص دهد. در واقع این دستگاه به نوعی تکمیل کننده عصای نابینایان است. اشیایی که سرراه یک نابینا هستند، توسط دوربینی ردیابی می شوند و به صورت یک شیار یا خط برجسته زیر انگشتان نابینا ظاهر می شوند. بدین ترتیب نابینا می تواند حس کند که جسم یاد شده به چه بلندی است و حدودا در چه فاصله ای از او قرار دارد. (فضیلت، 1386)

فناوری دیزی (DAISY)[4]

این استاندارد یک سیستم نشر چند رسانه ای سازگار با تار جهان گستر[5] ، در کشور سوئد و در سال 1994 در پی یک پروژه تحقیقاتی که با هدف یافتن روشهایی برای استفاده از الگوهای دیجیتال در کتابهای گویا انجام شد بنیاد نهاده شد. در پی نتایج موفقیت آمیز پروژه تصمیم گرفته شد دستاوردهای آن در سطح بین المللی معرفی شود. ( کرسچر 2004)

در سال 2001 موسسه استانداردهای ملی امریکا(ANSI) و سازمان استانداردهای اطلاعات ملی (NISO) که دو مجموعه رسمی استانداردهای ایالات متحده امریکا هستند با اعطای عنوان ANSI/NISO Z39.86-2002 استاندارد DAISY3 را مورد تایید قرار دادند.

در واقع DAISY رسانه ای را معرفی می کند که در آن اطلاعات برای افرادی که قادر به خواندن متون چاپ شده نیستند دسترس پذیر است.

با فراهم بودن دسترسی مستقیم به نقاط خاص متن و قادر بودن کاربر به حرکت در متن به صورت عنوان به عنوان، صفحه به صفحه، پارگراف به پاراگراف، جمله به جمله و کلمه به کلمه، اطلاعات قابل پیمایش است.

انواع کتاب گویای دیجیتال

فقط صدای کامل (audioOnly)

این ساده ترین نوع از کتاب گویای دیجیتال است. در این نوع، محتوای مستند به طور کامل به صوت تبدیل شده است. کتاب گویای دیجیتال دارای ساختار نیست، فایل محتوای متنیXMLوجود ندارد و فایل کنترل پیمایشNCX)) فقط شامل عنوان کتاب و یک نشانگر به ابتدای فایلSMIL می شود. این نوع کتاب گویا به صورت خطی مورد استفاده قرار می گیرد و دسترسی مستقیم به نقاط داخلی کتاب گویا امکانپذیر نیست به عبارت دیگر در این نوع، از پیمایش مستقیم در درون کتاب گویای دیجیتال پشتیبانی نمی شود. (مردانی نژاد و دانش، 1388)

صدای کامل ساختارمندaudioNCX

محتوای مستند به طور کامل به صوت تبدیل شده است. فایل کنترل پیمایشNCX)) به واسطه فایلSMIL شامل پیوندهایی به عناصر ساختاری یا ویژگی های دیگری همچون شماره صفحه و پی نوشتهای کتاب می شود. کاربر قادر است به واسطه عناصری که در فایل NCXبه آنها اشاره شده است مستقیما در داخل کتاب گویای دیجیتال به پیمایش بپردازد. این معمول ترین نوع کتاب گویای دیجیتال است و برای استفاده در دستگاه هایی که به تنهایی لوح فشرده کتابDAISY را اجرا می کنند. Stand-Alone DAISY Playersایده آل است.

صدای کامل یا بخشی ساختارمند و متن بخشی(audioPartText)

همه یا بخشی از محتوای مستند به صوت تبدیل شده است. فایل کنترل پیمایشNCX)) به واسطه فایل SMIL شامل پیوندهایی به عناصر ساختاری یا ویژگیهای دیگری همچون شماره صفحه و پی نوشتهای کتاب می شود. به علاوه، قسمتی از مستند در قالب فایل محتوای متنیXML ارائه شده است. قسمتهایی که در فایل محتوای متنی وجود دارند در دو حالت می توانند مورد استفاده قرارگیرند: جستجوی کلیدواژه ها، هجا کردن و دسترسی مستقیم به متن، اجرای کلام شبیه سازی شده توسط کامپیوتر.

این نوع از کتاب گویای دیجیتال، تصاویر را نیز شامل می شود. کاربر می تواند مستقیما در موارد معنی شده در “فایل کنترل پیمایش” و “فایل محتوای متنی” به پیمایش بپردازد. در این نوع، فایلSMILفقط شامل عناصر صوتی است.(مردانی نژاد و دانش، 1388)

معرفی یکی از جدیدترین وسایل مجهز به ترکیب- کننده گفتار :

شرکت پلکس تاک 5 از کشور ژاپن دستگاهی تحت عنوان کتابخوان دیجیتالی دیزی (Daisy) ساخته است که 12 میلیمتر طول، 55 میلی متر عرض و 7 میلیمتر ضخامت دارد و به راحتی در جیب جا گرفته و قابل حمل می باشد. این دستگاه قادر است متن کتابهایی را که با فرمت دیزی ضبط شده با قابلیت جستجو و مرور مناسب با حجم 2گیگا بایت برروی حافظه جانبی قرائت نماید. این مقدار حجم تا 32 گیگا بایت قابل افزایش است. دستگاه مورد نظر همچنین می تواند به صورت بی سیم فایل های ذخیره شده خود را به اشتراک بگذارد و نیز امکان دریافت موجهای رادیویی را نیز دارد. این دستگاه می تواند در کارهای تجاری، آموزشی و حضور در کلاس های گوناگون مورد استفاده قرار گیرد. مهمترین ویژگی این دستگاه آن است که تمامی منوهای موجود در دستگاه را به شکل گویا برای نابینا می خواند و همانند موبایل گویااست که نابینا به راحتی می تواند از همه امکانات آن استفاده کند. این دستگاه هم فایل های صوتی با فرمتهای amr، 3mp و هم فایلهای نوشتاری با فرمتهای مختلف از جمله دیزی را اجرا می کند و از 18 زبان دنیا پشتیبانی می کند. ( خضری،1392: ص66)

صدای کامل ساختارمند و متن کامل[6]

محتوای کامل مستند به صورت صوت تبدیل شده است. فایل کنترل پیمایشNCX به واسطه فایلSMIL شامل پیوندهایی به عناصر ساختاری یا ویژگیهای دیگری همچون شماره صفحه و پی نوشتهای کتاب می شود. متن کامل مستند در یک فایل محتوای متنی ارائه شده است. این نوع از کتابگویای دیجیتال، تصاویر را نیز شامل می شود. متن، صدا و همه تصاویر در فایلهای SMILهمگام شده اند. کاربر می تواند مستقیما در موارد معین شده در “فایل کنترل پیمایش” و “فایل محتوای متنی به پیمایش بپردازد. این نوع گرچه پیچیده ترین نوع کتاب گویای دیجیتال است اما بالاترین سطح دسترسی را نیز فراهم می آورد.

صدای بخشی و متن کامل ساختارمند[7]

متن مستند به طور کامل در یک فایل محتوای متنی آورده شده است اما فقط بخشی از مستند به صوت تقسیم شده است. فایل کنترل پیمایش به توسط فایلSMILشامل پیوندهایی به عناصرساختاری کتاب است و می تواند شامل پیوندهایی به ویژگیهایی از قبیل شماره صفحه، پینوشت های توضیحی و غیره باشد. کاربر می تواند مستقیما در موارد معین شده در “فایل کنترل پیمایش” و “فایل محتوای متنی” به پیمایش بپردازد. صدای قسمتهایی که اجرا می شود با متن یا تصویر مرتبط با خود در فایل SMIL همگام شده است. این نوع از کتاب گویای دیجیتال برای استفاده در کتابهایی چون فرهنگ لغات مناسب است که در آن متن کامل ارائه می شود اما صدای ضبط شده فقط تلفظ کلمات راشامل می شود.(مردانی نژاد و دانش، 1388)

بدون صدا و متن کامل ساختارمند[8]

در این نوع، متن کامل مستند به صورت یک فایل محتوای متنی ارائه شده است. فایل کنترل پیمایشNCX)) توسط فایلSMIL شامل پیوندهایی به عناصر ساختاری کتاب است و می تواند شامل پیوندهایی به ویژگیهایی چون شماره صفحه هم باشد. کاربر می تواند مستقیما در موارد معین شده در”فایل کنترل پیمایش” و “فایل محتوای متنی” به پیمایش بپردازد. این نوع از کتاب گویای دیجیتال،تصاویر را نیز شامل می شود. فایلهایSMILشامل عناصر متنی مرتبشده بوده و با همه تصاویر همگام شده است. در این نوع از کتاب گویای دیجیتال فایل صدا وجود ندارد. از این نوع کتاب گویای دیجیتال برای تبدیل الگو فرمت متنهای چاپی به دیگر الگوها از قبیل بریل الکترونیک یا متن چاپی در اندازه های بزرگ استفاده می شود.

استاندارد دیزی

از جمله پیشرفتهای بسیار بالای تکنولوژیکی تاسیس کنسرسیوم دیزی است. این تکنولوژی و استاندارد نیازهای اساسی بشر را در کسب اطلاعات، که در محیط آنالوگ قابل دسترسی نیست را امکان پذیر کرده است. اولین اقدامات به سمت انتقال از آنالوگ به کتابهای گویای دیجیتال در سال 1988 در سوئد اتخاذ شد. سالی که کتابخانه کتابهای گویا و بریل سوئد (TPB) پروژه ای برای توسعه کتاب دیجیتال گویا به جریان انداخت و نیاز به تطبیق خود با تکنولوژی های دیجیتال جدید را احساس کرد. این نرم افزار کتاب گویا بر پایه مفهوم دیزی ( سیستم اطلاعات دیجیتال مبتنی بر صوت) ساخته شد که تقاضاهایی که نیاز به ایجاد کتاب دیجیتال گویا با کیفیت بالا وکاربردی داشت را مشخص می کرد.( خسروی و عابدی، 1390)

دِی‌زی، نظام اطلاعات دیجیتال قابل دسترس، نظام استاندارد باز جهانی برای اطلاعات چندرسانه‌ای است که توسط کتابخانه‌های ویژه معلولان و با همکاری جمعی از کاربران نهایی سراسر جهان راه‌اندازی شده است. هسته فن‌آوری «دِی‌زی» مبتنی بر انطباق و هماهنگی متن، تصویر و صدا بر اساس پیشنهادات W3C و در جهت رفع نیازهای افرادی است که برای مشارکت در دانش انسانی نیاز به مجموعه‌ای از قابلیت‌های دسترسی دارند. «دِی‌زی» توسط کنسرسیوم «دِی‌زی» و با مشارکت جمعی از کتابداران و کتابخانه‌های علاقه‌مند و متعهد راه‌اندازی شده است. جدیدترین استانداردهای «دِی‌زی» با کد ANSI/NISO Z39.86-2005 شناخته می‌شود. پس از خروج کتابخانه ملی امریکا از هیئت حفاظت، کنسرسیوم «دِی‌زی» به عنوان هیئت رسمی حفاظت از این استاندارد ملی ایالات متحده منصوب شد.

در حال حاضر 14 کشور عضو رسمی این کنسرسیوم هستند که به کار تولید کتاب‌های گویای با استانداردهای «دِی‌زی» مشغول هستند. و 57 عضو وابسته به هم دارد که حق رأی ندارند. تا 25 ماه مه   2006 میلادی حدود 143400 عنوان اثر در قالب استانداردهای «دِی‌زی» منتشر شده است. کارخانه‌ها و تولیدکننده‌هایی که استانداردهای «دِی‌زی» را پشتیبانی می‌کنند به عنوان «دوست» وارد کنسرسیوم شده‌اند. 25 شرکت از جمله شرکتهای مایکروسافت و سونی، در هشت کشور دوست کنسرسیوم «دِی‌زی» هستند.جهت رسیدن به اهداف «دی زی» حداقل 17 ابزار تولید و 27 نوع دستگاه کاربری تهیه شده است. .( خسروی و عابدی، 1390)

کاربران «دِی‌زی»

«دِی‌زی» در مراحل اولیه از توسعه به‌عنوان نظام اطلاعاتی مبتنی بر صدا در سوئد و توسط تی‌پی‌بی، کتابخانه ملی سوئد برای کتاب‌های گویا و بریل، و به منظور رفع نیازهای مبرم کاربران حرفه‌ای کتاب‌های گویا برای دسترسی به فهرست و صفحات خاص محتوا و استناد دقیق به منابع صوتی شناخته شد. کیفیت صدا، محتواهای حجیم، و رسانه‌های کوچک و همخوانی کتاب‌های گویا در میان کاربران بین‌المللی برنامه‌های امانت میان کتابخانه‌ها، از جمله دیگر دغدغه‌های خوانندگان حرفه‌ای کتاب‌های گویا بود.

یکی از ویژگی‌های «دِی‌زی»، در تمام دوره توسعه، مشارکت کاربران بود. در همان ابتدای کار، در دسامبر 1995، پدرو زوریتا، دبیرکل اتحادیه جهانی نابینایان در جلسه‌های تدارکاتی تأسیس کنسرسیوم «دِی‌زی» شرکت کرد و به نمایندگی از گروه کاربران نابینا ما را مورد تشویق قرار داد. نورما توچیدو در اروگوئه، یاپ در هلند، اوا بیورک و کیکی نوردستورم در سوئد و دیگران، از جانب اتحادیه جهانی نابینایان، به توسعه «دِی‌زی» کمک زیادی کردند. .( خسروی و عابدی، 1390) کتابخانه‌هایی که در خدمت معلولیت‌های کتابی، همچون نابینایی، ضعف بینایی، دیالکسی، ناتوانایی‌های یادگیری، ناتوانایی شناختی، ناتوانایی فکری، ناتوانایی حرکتی که امکان حمل و نقل و استفاده از کتاب و اسناد را سلب می کند، مسایل مشترکی با کاربران داشتند. علاوه بر مسایل و دغدغه‌های کاربران، کتابخانه‌ها دیر یا زود ناچار به مواجهه با مسئله عمده‌ی تغییر تکنولوژی از آنالوگ به دیجیتال بودند. .( خسروی و عابدی، 1390) واحد کتابخانه‌های نابینایان و ایفلا، از کنفرانس عمومی ایفلا در 1986 توکیو بهره برد و نشست بین‌المللی ویژه‌ای را پیرامون کتاب‌های گویای دیجیتال برگزار کرد تا فن آوری های دیجیتالی مورد نیاز کاربران و امکانات ارائه کنندگان خدمات را بررسی کنند. این نشست به این جمع‌بندی رسید که هیچ یک از فن آوری های صوتی دیجیتال موجود در بازار امکان برآورده ساختن نیازهای توزیع کتاب‌های گویا دیجیتال را ندارند. در سال 1994، تی‌پی‌بی و لابیرنتن ای‌بی، نمونه اولیه یک کتاب گویای مبتنی بر رایانه‌ی شخصی را در کنفرانس ICCHP در وین ارائه داد.

کتاب‌خوان‌های الکترونیکی قابل حمل ویژه نابینایان و افراد با آسیب بینایی

طبق آمار سازمان بهداشت جهانی حدود 285 میلیون نفر دچار اختلالات و آسیب‌های بینایی در سراسر جهان زندگی می‌کنند که از این تعداد 39 میلیون نفر نابینا و 246 میلیون نفر کم‌بینا هستند.

جهانی که این افراد در آن زندگی می‌کنند پر شده از اطلاعات مهمی که آنها می توانند ببینند چراکه هنگامی که فردی دچار آسیب بینایی بوده در عین حال علاقه‌مند به سوادآموزی است به نوعی خواندن کتاب‌های نویسندگان مورد علاقه او یا کشف نویسندگان جدید اغلب برای یک فرد با آسیب بینایی یک تلاش دلهره‌آور است. کتاب‌های بریل برای نابینایان به طور گسترده در دسترس نیست.

زمانی که یک فرد سالم در نزدیکی شخص نابینایی باشد برای فرد نابینا یا کم‌بینا فوق‌العاده دشوار است که کتاب‌ها یا فهرست‌ها را بخواند مگر اینکه آنها به خط بریل یا در قالب کتاب‌های صوتی باشد.

کتاب‌های الکترونیکی و کتاب‌خوان‌های الکترونیکی نه تنها برای خواندن قابل حمل طراحی شده‌اند بلکه می توانند در بلند مدت در بسیاری هزینه‌ها صرفه‌جویی کنند چراکه کتاب‌های بریل اغلب بسیار گران قیمت هستند و بیشتر اوقات کتاب‌های بریل مورد نظر فرد نابینا به طور گسترده‌ای در دسترس نیست. ( رمضانی، 1390)

راهکارهای افزایش سطح دسترسی نابینایان و کم بینایان به اطلاعات

هر فرد در طول زندگی روزمره به تهیه اطلاعات گوناگون احتیاج دارد و برای برطرف نمودن این نیاز به راه های مختلفی متوسل می شود. افراد به دلایل مختلف به اطلاعات نیاز دارندبرای مثال، آنان ممکن است جهت سرگرمی و تنویر افکار به مطالعه روزنامه ها،مجلات وکتابها مبادرت ورزند،به گشت وگذار در اینترنت بپردازند و رادیو گوش بدهند یا تلویزیون ببینند. به هرحال اطلاعات انسان را در حل مسئله و تصمیم گیری صحیح کمک می کند و بهترین اطلاعات،اطلاعاتی است که مرتبط،کامل،صحیح وجاری باشد. (مهراد و کلینی،1387)

کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی نابینایان با اهدافی چون: رفع نیازهای اطلاعاتی نابینایان و نیمه بینایان، گسترش فرهنگ و ارتقاء علم و دانش و ایجاد امکانات و شرایط مناسب برای پرکردن اوقات فراغت آنان بوجود می آیند. اما با وجود حجم وسیع اطلاعات قسمت اندکی ازآن در اختیار نابینایان و کم بینایان قرار گرفته و موجب شکاف اطلاعاتی میان روشن دلان و افراد سالم می شود. بدین ترتیب این گروه بهترین تفریح خود یعنی مطالعه را به دلیل عدم دسترسی به منابع اطلاعاتی از دست می دهند.

—امروزه معلولین را -به علت ناتوانی جسمی یا ذهنی آنها- مطرودین جامعه نمی دانند.ارگانها و نهادهای جامعه وظیفه خود می دانند به این افراد کمک و یاری کنند و کتابخانه ها از مهمترین نهادهایی هستند که میتوانند به این افراد خدمت کنند. (مرادی، 1372)

دسترسی به اطلاعات روزآمد می تواند در لحظه لحظه زندگی انسانها اثرگذار باشد،و ازطرفی نگرش بنیادین دنیای جدید بر پایه نگرش برابری انسانها استوار است. اساس توسعه این است که جامعه پذیرای اندیشه برابر شود و نهادهای اجتماعی با این اندیشه همگام شوند.

اگر منابع موجود در کتابخانه ها متناسب با نیازها ی نابینایان و کمبینایان نباشد می توان گفت که کتابخانه در ایفای رسالت خویش ناکام مانده است. هرگز نباید تشابه نیازهای اطلاعاتی نابینایان را با افراد عادی فراموش کرد و تهیه تعدادی کتب بریل و اندکی نوار و سی دی با محتوای سطحی و ابتدایی را به عنوان تهیه منابع اطلاعاتی مخصوص نابینایان به شمار آورد. ضرورت ارائه یک برنامه دقیق و مناسب درفراهم آوری منابع مخصوص نابینایان، زمانی مشخص می شود که کمبود امکانات و منابع با کمبود تجهیزات بهره گیری از این منابع درهم آمیخته و عدم توانایی وآموزش نابینایان در استفاده ازآنها نیز لحاظ گردد. (رضوی اصل، 13 )

در برنامه ریزی جهت تهیه منابع و تجهیزات مورد نیاز نابینایان و کمبینایان،باید در رأس تمامی موارد،تناسب منابع وتجهیزات را با نیازهای مراجعه کنندگان در نظرگرفته ومنابع مورد نیاز وعلاقه آنها را تهیه کرد. یک نابینا علاوه بر مجموعه کتب بریل وچاپ درشت باید به منابع گویا و الکترونیکی نیز دسترسی داشته باشد. (تعاونی، 1379)

ارائه خدمات کتابخانه ای به نابینایان و کم بینایان،یکی از پرچالش ترین وظایف کتابخانه ها وکتاب داران است.از این گذشته،بیانیه ها،مقررات،وآیین نامه های بین المللی تدوین شده ازسوی سازمان های جهانی مانند:سازمان ملل متحد،یونسکو و ایفلا همواره بر حقوق برابر معلولان با سایر شهروندان و نقش محوری دولت ها درفراهم سازی امکانات کتابخانه ای برابر تاکید می ورزند. (تعاونی، 1379)

بنابراین لازم است از ابزارها و امکانات جدید به نفع کاربران نابینا و کمبینا به گونه ای بهره گیری شودکه طیف وسیعی ازخدمات برای آنان دست یافتنی وقابل استفاده باشد. کتاب داران کار فراهم آوری مجموعه گسترده که بتواند تمام نیاز مراجعان را پاسخگو باشد ازآمال خود می دانند و رضایت آنها از فعالیت کتابخانه موقعی حاصل می گردد که مراجعه کنندگان بتوانند در محیطی امن از محصولات فکری و علمی و آموزشی که در قالب های گوناگون گردآوری شده استفاده کنند.

با توجه به محدود بودن بودجه کتابخانه و گستره وسیع نیازمندی نابینایان می توان با راهکارهای زیر بر سطح دسترسی نابینایان به اطلاعات اثر گذاشت. 1- استفاده از فناوریهای نوین برای نابینایان

2- امانت بین کتابخانه ای

3- دسترسی به اینترنت

4- ایجاد کتابخانه گویای دیجیتال و دسترس پذیر

5- همکاری و مشارکت بین سازمان ها و انجمن های مربوطه

6- هدایت صنعت نشر

7- معافیت قانونی حق تالیف ویژه روشن دلان

8- بهره گیری از تشخیص نویسه های نوری(OCR)

9- بهره گیری از تجربیات کشورهای موفق در ارائه خدمات کتابخانه ای به نابینایان

10- حمایت از موسسات، انجمن ها و گروه های تولید کننده محتوای اطلاعاتی ویژه نابینایان

11- ایجاد شبکه های کامپیوتری

فناوری ومنابع دیجیتال برای نابینایان

با شکل گیری و گسترش فن آوری ها، کتابخانه ها و نهادها با ایجادراهبردهای تازه با تحولات فن آوری هم گام شده و بدون شک با ورود فن آوری ها، مفهوم کتابخانه در معنای سنتی تغییریافته است و به اعتقادبرخی، کتابخانه ها درمرحله عبور مجموعه به اتصال می باشند، به این معناکه کاربر می تواند از منزل یا محل کار خود به سهولت به مجموعه و اطلاعات مورد نیاز خوددست یابد، بدون آنکه نیازی به مراجعه حضوری به کتابخانه و مراکز اطلاع رسانی داشته باشد. ( دیده گاه و خجسته فر،1388: ص210)

فراهم آمدن مدارک دیجیتال از طریق کتابخانه های دیجیتال،نقش مهمی درتامین نیازهای اطلاعاتی افراد دچار ناتوانیهای سمعی و بصری ایفا می کند. کتابخانه های دیجیتال را می توان نسخه ای الکترونیکی از یک کتابخانه عمومی به شمار آورد.

علاوه بر کتابخانه های دیجیتال، امروزه با وجود آمدن وسایل و ابزار ارتباطی نوین، کتابخانه های عمومی می توانند به راحتی از این ابزارهای ارتباطی جدید برای برقراری ارتباط با مخاطبان خود بدون نیاز به حضور فیزیکی آنها در کتابخانه استفاده کنند.

برخی از ابزارهای نوینی که می تواند در رفع نیازهای اطلاعاتی کاربران نابینا موثر واقع شوند عبارتند از:

– دستیار دیجیتال شخصی( پی. دی. ای)[9]

دستیار دیجیتال شخصی ابزار فشرده ای برای سازماندهی اطلاعات و خدمات می‌باشند که جزء ارتباطات بی سیم محسوب می شوند. پی. دی.ای ها در واقع نوعی رایانه دستی می باشند که می توانند پروتکلهای مختلف شبکه بی سیم را پشتیبانی   کنند

پی. دی .ای را می توان یک ابزار ذخیره و بازیابی اطلاعات سیار و دردسترس که کاربردهای متفاوتی دارد تعریف کرد که کاربر می تواند بدون نیازبه میز یا هیچ وسیله دیگری آنرا حمل کند و ازطریق این ابزار دستی می توان کتاب هاو مجله های الکترونیکی را از روی وب به پی . دی .ای منتقل ساخت و آنها را مطالعه کرد. ( دیده گاه و خجسته فر،1388: ص212)

– خدمات مرجع ایمیل یا پست الکترونیکی [10]

خدمات مرجع پست الکترونیکی یکی از رایج ترین خدمات کتابخانه ای در عصر حاضر است به صورت خدمات مرجع مجازی ارائه می شود و در آن   کاربران سوالات خود رابصورت الکترونیکی از طریق شبکه به   کتابخانه و کتابداران ارسال می دارند.

مهمترین مزیت این فن آوری این است که کاربران بدون مراجعه به کتابخانه می توانند به سوالات و نیازهای اطلاعاتی خوددست یابند.

این فناوری   باعث شده که   معلولین   بتوانند در مذاکره   های علمی و مباحث آن شرکت نموده و با عصر اطلاعات همگام شوند. ( دیده گاه و خجسته فر،1388: ص214)

– خدمات مرجع پیام کوتاه[11]

امروزه استفاده از سیستم   پیام رسانی از طریق موبایل یا تلفن همراه   در میان مردم بسیار رایج است که دامنه کار با این سیستم به کتابخانه ها هم کشیده شده است .

خدمات مرجع پیام کوتاه شکلی از خدمات مرجع مجازی یا دیجیتالی است که از طریق آن کاربران می توانند سوالات مرجع خود   را بوسیله   تلفن همراه( پیام متنی)به کتابخانه   هایی که   دارای این سرویس هستند بفرستند و از این خدمات نوین استفاده کنند. ( دیده گاه و خجسته فر،1388: ص216)

– خدمات مرجع ازطریق چت[12]

امروزه چت یا اتاق گفت و گوی دیجیتال در اینترنت یکی از خدمات رایج و پرطرفدار است. این فناوری همراه با خود امکانات دیگری چون گروه های خبری، لیستهای پستی وحتی تابلوهای الکترونیکی به همراه دارد .

– روزنامه های گویای   دیجیتال[13]

تولید روزنامه های گویای محلی که به شکل هفته ای یا روزانه   چاپ می‌شوند و حاوی مسایل و وقایع مهم است به عنوان یک ابزار مهم در زندگی نابینایان محسوب می شوند وتولیدروبه رشدآنها انعکاس دهنده تقاضای آنها می باشد .

یک فن آوری جذاب دیگر در این زمینه استفاده از انتقال ماهواره ای به عنوان وسیله ای برای باز‌پخش کردن روزنامه ها به دیگر ایستگاه های رادیویی است. ( دیده گاه و خجسته فر،1388: ص218)

خدمات سیستمهای کتاب گویا، نسبت به خدمات ذکرشده متفاوت هستند . بااین خدمات شخص نابینا از یک تلفن استفاده کرد تا با مرکز خدمات که مواد ضبط شده ی صوتی را در یک رایانه ذخیره کرده است،ارتباط برقرار کنند. خوانندگان با استفاده از تلفنهایی که دارای صفحه کلید لمسی هستند به این مرکز وصل می شوند و ازاین طریق به متن روزنامه ها دسترسی پیدا میکنند.

– کتابهای گویای دیجیتال( دی .تی .بی)[14]

کتاب گویای دیجیتال نمونه ای چند رسانه ای از کتاب های چاپی است که در آن نواقص فرمتهای قبلی از قبیل نبود امکان دسترسی اتفاقی به همه نقاط کتاب مرتفع شده است. به طور کاملتر می توان گفت کتاب گویای دیجیتال مجموعه ای از فایلهای الکترونیکی است که برای ارائه اطلاعات از طریق رسانه های مختلف از قبیل صدای طبیعی یا شبیه سازی شده انسان، بریل تجدید شدنی یا نمایش دیداری مثل نمایش در کنار هم قرار گرفته اند. زمانی که این فایلها تولید شدند (Large Print) کلمات با اندازه های بزرگ و طبق استاندارد ویژه خود در قالب کتاب گویای دیجیتال قرار گرفتند دستیابی به حوزه وسیعی از قابلیت ها از قبیل پیمایش سریع و قابل انعطاف، نشانه گذاری و برجسته کردن، جستجوی کلیدواژه ها، هجی کردن کلمات خواسته شده و کنترل کاربر بر نمایش از قبیل پی نوشتها، شماره صفحات و غیره را ممکن می سازد.( مقدمی، 1388)

کتاب گویا در میان علاقه مندان به مطالعه، جایگاه ویژه و شناخته شده ای دارد و ناشران بزرگ جهان، بخش قابل توجهی از محصولات خود را به صورت شنیداری تولید می کنند. امروزه کاربران این رسانه تنها افراد دارای مشکلات خوانشی (نابینا و کم بینا) نیستند، بلکه هر فرد علاقه مند به مطالعه، می تواند مخاطب کتاب گویا باشد. مزایا و قابلیت های کتاب گویا برای افراد، امکان مطالعه در زمان هایی را فراهم می کند که در آن قادر به مطالعه کتاب چاپی یا انواع بصری کتاب های الکترونیک نیستند.( چهرقانی و فهیم نیا،1393 : ص 271 )

برای تولید کتابهای دیجیتال در ابتدا نیاز به استانداردهایی است تا تقاضا ها و درخواست ها را تعریف کند، ویژگی ها و مشخصه های   پیشبینی شده را امتحان کند و مهمتر از همه خواست و انتظار کاربر را تعیین نماید. لزوم یک استاندارد برای تولید کتابهای گویای دیجیتال به خاطر این است که این استانداردها،جنبه های انتخابی و کارآیی را برای نسل بعدی ابزارها و تجهیزات   کتابخانه ای که توسط افراد نابینا بکار گرفته می شوند تعریف می کنند. این استاندارد ها شاخصه های کنترل، کیفیت صوتی، سازگاری رسانه ای، حفاظت از حق   مولف، سهولت امانت بین کتابخانه ای در سطح بین المللی و توانایی و قابلیتهای کتابهای گویای دیجیتالرا شامل می شود و قابل استفاده توسط کتابداران، تولید کنندگان تجهیزات، تولیدکنندگان رسانه، کاربران و سازمان های پشتیبانی می باشند. ( دیده گاه و خجسته فر،1388: ص220)

یک کتاب گویای دیجیتال شامل3 بخش است :

1- یک بخش آشکارو بدیهی ازکتابهای دیجیتال،فایل ضبط صوت است .

2- دومین جزو کتاب گویای دیجیتال،فایل متنی آن است .این فایل متنی بایستی قابلیتهای ساختاری داشته باشد تا کتاب را نمایش دهد.

3- سومین جزءکتاب گویای دیجیتال، نمایه سازی صفحات کتاب می باشد . در این بخش تلاش شده تا با ایجاد یک نمایه کلید واژه های الکترونیکی، خواننده را درپیداکردن متن و قسمت مورد نظرش یاری رساند. ( دیده گاه و خجسته فر،1388: ص221)

– منابع وب بریل[15]

در عصر انفجار اطلاعات،میزان منابع گویا و بریل موجودبرای رفع نیاز اطلاعاتی معلولین به خصوص نابینایان کافی نیست .

ادغام الفبای بریل، گفتار و فن آوری منجر به ایجاد تجهیزاتی جهت رفع نیاز اطلاعاتی افراد نابینا شده است .( فضیلت،1386)

بنابراین اگر بتوان منابع بریل را ازطریق این فن آوری را ارائه   کرد، دسترسی به منابع بریل نیز بهبود خواهد یافت .

وب بریل خدمتی مبتنی بر وب و اینترنت است که کتابها و مجلات بریل و نوارهای صوتی را در قالب الکترونیکی ارائه مینماید . این فناوری به نابینایان این امکان را می دهد که کتابهای بریل را به صورت آنلاین بدون نیاز به حضور فیزیکی درکتابخانه ها دریافت کنند .( دیده گاه و خجسته فر،1388: ص222)

– نرم افزارهای صفحه خوان

این نرم افزارها به منظور دسترس‌پذیر ساختن اطلاعات و منابع الکترونیکی برای نابینایان از اهمیت بسیاری برخوردارند.این نرم افزار هر متنی راکه درصفحه نمایشگرنوشته شده باشد بصورت بریل یاگویادر اختیارکاربر نابینا قرار می دهند و انواع مختلفی دارند که شاملjaws (برای دسترسی نابینایان به ویندوز   و صفحات وب )، magic (نرم افزار درشت نمایی ویندوز)، سورنا (نرم افزار مبدل متن به گفتار فارسی)و…می باشد.(فضیلت، 1386) افراد نابینا و کمبینا برای دسترسی به اطلاعات پیوسته نیازمند   کاربرد صفحه خوانها و دیگر وسایل کمکی می باشند.

ری دات[16]

دستگاهی است که کاربران نابینا برای حس تصویر و سپردن آن در ذهن از آن استفاده می کنند.

این دستگاه شامل صفحه ای از نقاط برجسته است که با بالا و پایین رفتن آنها، شکل و رنگ تصویر مشخص می شود. به عبارت دیگر با استفاده از این دستگاه ابتدا تصاویر اسکن شده سپس به صورت برجسته بر روی نمایشگر نشان داده میشود تا کاربر نابینا از طریق لمس کردن، آنها را به ذهن بسپارد. ری دات را می توان از طریق اتصال USB به رایانه وصل کرد و تصویر را ذخیره و یا چاپ نمود و یا در وب گردیها، هر صفحه ای را پویش و مشاهده نمود. این دستگاه علاوه بر تصاویر، قابلیت تبدیل متون را با روشیکه در بالا بیان شد به خط بریل دارد. (خضری،1392:ص 68)

گجت ها[17]

گجت ها به وسایلی گفته میشود که علاوه بر فناوری، هوشمندانه طراحی شده اند . و ایده جدیدی را به ابزاری کاربردی در زندگی روزمره بدل کرده اند.

گجت ها امروزه کاربردهای موثری در زندگی روزمره دارند و افراد با گروه های سنی متفاوت و سطوح مختلف از این ابزار در خانه، محل کار و حتی زمان فراغت و تفریح استفاده می کنند. امروزه اطلاعات از کانال های مختلفی بر افراد جویای آن عرضه می شود که ازجمله مجاری گجت هایی همچون تلفن همراه، تبلت، دستیار دیجیتال شخصی و .. میباشد. از مهمترین قابلیت های موجود در این دسته از گجت ها سهولت حمل آنها می باشد که همین امر مسلما دسترسی به اطلاعات در هر نقطه را میسر می کند.

افراد و شرکتهای مختلفی سعی کرده اند تا قابلیتهای لازم برای افراد نابینا و کم بینا را توسط این ابزار فراهم کنند .

به عنوان مثال اویسی ( 1385 ) ضمن بررسی مسایل نابینایان در جذب اطلاعات پیرامون ایده های در مورد رایانه های قابل استفاده توسط نابینایان ارائه داده است . وی بر پایه نشانه شناسی و احساس گرایی در فرم، عملکرد، رنگ و مواد تلاش کرده که رایانه قابل حملی برای نابینایان طراحی کند. شرکت گوگل نمونه دیگر است که با طراحی عینک گوگل تلاش کرده قابلیتهای جالبی را برای افراد نابینا یا کم بینا فراهم کند.( زرمهرو عاصمی و پشوتنی زاده، 1393:ص81 )

وب 2 :

در وب 2 حضور کاربران در فرایند تولید و پخش اخبار و اطلاعات چنان پررنگ است که خود به منبع ارزشمندی برای رسانه های جمعی و رسمی بدل شده است . وبلاگ امکانی را در اختیار همه نابینایان قرار می دهد تا صدایشان را به گوش یکدیگر و دیگران برسانند (نوعی پور، 1384). همچنین وب نوشت کاربردهای گوناگونی برای کتابخانه نیز دارد . از طریق وب نوشت می توان به سهولت اطلاعات و اخبار مرتبط با خدمات کتابخانه را منتشر کرد . در واقع ویژگی اصلی وب نوشت ها، سهولت و سرعت انتشار اطلاعات و روزآمدسازی آنهااست (نوروزی، 1387) . در مورد جستجوی دسترس پذیر شرکت گوگل باید گفت که شرکت گوگل در حال آزمایش خدمات جستجوی اینترنتی جدیدی است که به کمک آن نابینایان و افراد دارای دید ضعیف، بهتر می توانند به اطلاعات مورد نیاز خود در اینترنت دسترسی پیدا کنند . به گزارش خبرگزاری رویترز، خدمات جستجوی جدید گول با نام «جستجوی دسترس پذیر»، در هنگام جستجوی یک کلیدواژه، آن دسته از وب سایت های اینترنت را که دارای ظاهر ساده بوده و به راحتی خوانده می شوند را در ابتدا و پیش از سایر وب سایت ها فهرست می کنند .

هم اکنون نرم افزارهای ویژه ای با قابلیت خواندن صوتی متون موجود در وب سایت ها برای کاربران نابینا وجود دارند و بر خی نرم افزارهای دیگر نیز به بزرگ کردن بخش های مختلف هر وب سایت جهت بازدید افراد کم بینا می پردازند اما مشکل کار اینجاست که این قبیل نرم افزار ها معمولاً در وب سایت های شلوغ با طراحی های گرافیکی پیچیده کارایی چندانی نداشته و افراد نابینا و کم بینا نمی توانند از آنها برای خواندن اطلاعات وب سایت های پیچیده استفاده کنند .

فلش در رابطه با فلش باید گفت که فلش در رابطه با دسترس پذیری وب مقوله جالبی است و حقیقتاً در این مورد قابلیت های فراوانی دارد . فلش امکان استفاده آسان از صوت را فراهم می کند تا کسانی که مشکلات بینایی دارند، بتوانند از صوت استفاده کنند .

پادکست

موج پادکست به عنوان رسانه از اواخر سال 2004 شروع شد . پادکست یا پاد پخش یکی از روش های انتشار پرونده بر روی اینترنت است و نام عمومی نوعی برنامه آوایی است که توسط کاربران به طورمعمول بر روی یک پخش کننده موسیقی دیجیتال و عموماً یک آی پاد به شکل یک فایل صوتی ساخته شده است و با استفاده از اینترنت بر روی رایانه های خانگی و یا پخش کننده موسیقی دیجیتال اجرا می شود .

پادکست می تواند نسل جدید رادیو محسوب شود، تا آن حد که به جرأت می توان ادعا کرد با افزایش تدریجی تعداد پادکست ها فصل جدیدی در تاریخ رادیو در حال ورق خوردن است. پادکست آغازی‌ برای تولید شخصی برنامه‌ای صوتی است و هنگامی که این تولید بر صفحه اینترنت در دسترس قرار می‌گیرد، همه می توانند مخاطب آن شوند. پادکست ها به حرفه ای ها و آماتورها اجازه می دهند، به پخش گسترده برنامه صوتی مورد نظرشان در اینترنت بپردازند. دسترس پذیری و سهولت تولید محتوا را مهم ترین مزیت پادکست دانسته اند. پادکست ها می توانند به عنوان رسانه ای برای تبلیغات تجاری، سیاسی و دینی مورد استفاده قرار گیرند. ارائه خلاصه برنامه های گذشته تلویزیون و پخش مجدد برنامه های ایستگاه های رادیویی از جمله استفاده های تکمیلی پادکست به شمار می روند. فلذا مهم ترین کاربرد پادکست، کاربرد آموزشی رسمی و غیررسمی در گرو ه های خاص اجتماعی و تخصصی و حرفه ای خواهد بود. (زارعی،1389)

R.S.S به کاربران اجازه می دهد تا به طور خودکار تازه ترین اطلاعات و اخبار موجود در وب گاه و وب نوشت کتابخانه را دریافت کنند . در واقع شیوه نوینی است که برای انتشار و گردآوری مطالب از منابع وب، خبرگزاری ها، روزنامه ها، مجلات، وب گاه ها و وب نوشت ها به کار می رود (نوروزی، 1387) .

my tube این فناوری یکی از معدود سیستم هایی است که به فناوری «ردیابی چشمی» مجهزند . این سیستم، با استفاده از دوربین های کیفیت بالایی که روی مانیتور مستقرند حرکت چشم را دنبال می کنند و مکث نگاه ها را می فهمند . کاربر کافی است به نقطه ای نگاه کند که می خواهد کلیک شود . این ابزار وقتی مؤثرتر است که با برنامه هماهنگ خود به نام The Grid به کار گرفته شود که برای ساده تر کردن محیط ویندوز طراحی شده است .

IEB نسخه جدید مرورگر اینترنتی مایکروسافت موسوم به IEB دارای امکاناتی برای تسهیل دسترسی به وب برای نابینایان و کم بینایان خواهد شد . در مروگر IEB قابلیتی موسوم به Accessibility Program Manager   که کابران نابینا و کم بینا بتوانند راحت تر صفحات مختلف را مشاهده کرده، بر روی آنها زوم کنند و بخشی خاص از یک صفحه وب را راحت تر مشاهده کرده . قابلیت Caret Browsing مرورگر IEB به افراد کم بینا امکان می دهد تا به سادگی و با استفاده از صفحه کلید صفحات وب را مرور کند (سودبخش، 3) .

نتیجه گیری

امروزه دیگر به سختی می توان ضرورت وجود و استفاده از رایانه را در جهت بهبود زندگی جامعه بشری نادیده گرفت و به همین دلیل روز به روز شاهد افزایش و گسترش کمی و کیفی این قوی ترین ابزار پیشرفت بشر در دنیای کنونی هستیم. با توجه به ویژگی های شهر الکترونیکی در خصوص حذف پرونده های کاغذی، ارتباط الکترونیکی با شهروندان، پرداخت عوارض، اطلاع رسانی الکترونیکی و … شهروندان نابینا نیز همانند تمام اقشار جامعه به منظور پیشبرد اهداف خود، زندگی روزمره، تحصیل و کار نیازمند به استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات هستند.(بحری وهمکاران،1393)

دسترسی به رایانه مزایای بیش تری را برای شهروندان نابینا نسبت به افرد بهره مند از نعمت بینایی فراهم می کند چرا که با وجود ابزارهای کمکی رایانه همانندچشم برای ایشان کارایی خواهد داشت. بنابراین با توجه به ضرورت دسترسی نابینایان به فناوری اطلاعات و ارتباطات در شهرها و تاثیرات مثبتی که این فناوری بر زندگی آن ها می گذارد و همچنین با توجه به امکانات تولید تجهیزات در داخل کشور، ضروری است که تمام نابینایان کشورمان از این امکانات بهره مند شوند.(بحری و همکاران، 1388)

امروزه در کنار سایر حقوق اجتماعی،حق برخورداری از اطلاعات نیز برای همگان پذیرفته شده است و معلولان گروهی از جامعه هستند که این حق برای آنها همانند سایر افراد جامعه محترم است و جوامع باید بکوشند که با فراهم کردن شرایط مناسب و ابزارهای کافی، مطالعه گروهی از معلولان که به علت نابینایی امکان استفاده از کتابهای چاپی برای ایشان موجود نیست را فراهم کنند. به انجام رساندن سریع نیازها ی نابینایان در گرو پیگیری آن است که با راه اندازی تشکل سازمان یافته می توان امور مربوطه را پیگیری و به انجام رساند.

نابینایان استعدادهای فراوانی دارند اما فاقد تشکل های قوی هستند. در کشورهای توسعه یافته، تشکل های فعال در زمینه مسایلو مشکلات افراد نابینا و کم بینا این امکان را یافته اند که با دریافت حق انحصار پاره ای فعالیت های تجاری و نیز جلب کمک هایی از سوی افراد خیر، بخش عمده ای از هزینه های خود را تامین کنند. سازمان های امور نابینایان به طور عمده به صورت هیات امنایی اداره می شوند. هسته مرکزی این تشکل ها را افرادی تشکیل می دهند که به صورت ثابت یا استخدام دائمی به کار مشغولند اما در بخش خدمات خاص، از نیروهای داوطلب نیز استفاده می شود. در کشورهای اروپای شرقی همانند روسیه و اوکراین نیز شاهد وضعیت مشابهی هستیم؛ در این دسته از کشورها، دولت ها کوشیده اند تا ضمن ارائه خدمات عام به افراد نابینا، با قراردادن پاره ای فعالیت های اقتصادی در انحصار سازمان های امور نابینایان، منابعی را به منظور درآمدزایی برای این موسسات فراهم کنند.

یکی از نیازهای مهم نابینایان و کم بینایان به عنوان گروهی از افراد جامعه با نیازهای ویژه، پاسخگویی به حس آموختن و مطلع شدن است. الفبای بریل یکی از مهمترین مؤلفه هایی است که در پاسخ به این نیاز نقش به سزایی دارد و گویا کردن اطلاعات مکتوب نیز سهم عمده ای درمیان داشته است. در عصر انفجار اطلاعات، منابع گویا شده و بریل موجود قادر نیستند به تنهایی نیاز اطلاعاتی این گروه از افرادخاص را مرتفع کنند. از آنجا که تکنولوژی اطلاعات نقش عمده ای در افزایش و سرعتدرکارها ایفامی کندباپیشرفت تکنولوژی، خدمات ارزشمندی به آسیب دیدگان بینایی ارایه شده است. یکی از نتایج حاصل، تولید ابزارهای ورودی وخروجی رایانه ویژه آسیب دیدگان بینایی است که قابلیت ذخیره و بازیابی اطلاعات را برای آنان ایجاد می کند و نعمت داشتن کتابخانه ای را در سر انگشتها میسر میسازد.

ضروری است که نرم افزارهای ویژه را برای تمامی افرادی که نابینای مطلق هستند به قیمتهای ارزان و حتی مجانی در اختیار آنها قرار داد و یا حداقل در کتابخانه های عمومی و مراکز بهزیستی قرار داد و برای استفاده بهینه از آنها، نابینایان یا خانواده آنها را برای استفاده از نرم افزارهای فوق آموزش داد. بدیهی است که با آموزش مهارت های فوق الذکر به کم بینایان و نابینایان به کمک فن آوریهای نوین اطلاعاتی و ارتباطی، می توان شهروندانی آگاه برای بهره گیری از سایر حواسها جهت ایفای نقش سازنده تر، پویاتر، و کامل تر داشت توجه به نیازهای اطلاعاتی نابینایان، می تواند، در انتخاب موضوع، تهیه و تولید برنامه ها، سازمان دهی و اشاعه آن بر اساس اولویت های رسانه های اطلاعاتی کمک شایانی کند. با توجه به برنامه های آموزش و پرورش برای تولید مواد شنیداری در قالب نوارهای صوتی، گویا و دیجیتال برای بعضی از دوره های آموزشی مانند دوره ابتدایی، این نیاز برای سایر دوره های آموزشی راهنمایی، دبیرستان و حتی دانشگاه نیز حس می شود . بیشتر نابینایانی که در مقطع راهنمایی، دبیرستان، و دانشگاه مصاحبه شدند کمبود مواد شنیداری برای درس هایشان را ذکر کردند که این امر هماهنگی های بیشتری بین آموزش و پرورش، مدیریت کودکان استثنایی، سازمان بهزیستی و نهاد کتابخانه های عمومی کشور را می طلبد.

در یک جامعه اطلاعاتی همه افراد نیازمند به مجموعه گسترده ای از اطلاعات هستند، تا این که بتوانند به طور مؤثری از آن استفاده کنند. عدم دست یابی به مجموعه اطلاعات یکی از ویژگی های جامعه محروم است. اهمیت اطلاعات به عنوان وسیله ای جهت مبارزه با محرومیت

اجتماعی مشخص است و تا حد زیادی این مطلب که چه طور اطلاعات انتقال د اده شود تا بتواند مؤثر باشد، بایستی بررسی شود. (صیامیان وحسن زاده ونوشین فرد و حریری،1393:ص19-20 )

پیشنهادات :

– آموزش رایانه به نابینایان همانند شهروندان دیگر به منظور دسترسی به خدمات دولت الکترونیکی.

– تجهیز کتابخانه‌ها، فرهنگسراها، خانه‌های سلامت و مراکز اطلاع‌رسانی به تجهیزات ویژه نابینایان (برجسته‌نگار و نرم‌افزارهای بریل و گویا).

– رعایت استانداردهای طراحی سایتها و نرم‌افزارهای خدمات الکترونیکی و محتوای الکترونیکی ادارات، بمنظور دسترسی شهروندان نابینا.

– نظام اطلاعاتی کشور با استقبال از علاقه مندی این قشر از جامعه به دست یابی اطلاعات،مراکز اطلاع رسانی را با فن آوری های پیشرفته و روزآمد اطلاعات برای نابینایان تجهیز کرده و زمینه را برای زندگی با نشاط آنان فراهم آورند. در این زمینه استفاده از فن آوریهایی مانند ارتباطات از راه دور با توانمندیهای خاص نابینایان پیشنهاد می شود.(صیامیان وحسن زاده ونوشین فرد و حریری،1393 )

– مراکز اطلاعات همانند کتابخانه ها، منابع شنیداری با قابلیت های خاص را تقویت نمایند وبرای دسترسی به آنها دستورالعملهایی در قالب های مورد استفاده نابینایان در اختیار آنها قرار دهند.

– راهنمای استفاده از فن آوریهای نوین که اغلب به صورت نوشتاری قابل استفاده برای افراد معمولی است، به صورتهای قابل استفاده برای نابینایان از سوی مراکز اطلاعاتی تهیه و در اختیار قرار داده شود. سازمانهای مسؤول به ویژه آموزش و پرورش برای تهیه کتاب های شنیداری برای تمامی مقاطع تحصیلی چاره اندیشی کنند، تا بقیه فراگیران نیز به مطالب مورد نظر در قالب های دلخواه دسترسی داشته باشند. (صیامیان وحسن زاده ونوشین فرد و حریری،1393 )

– آموزش فن آوریهای اطلاعاتی و ارتباطی فوق به کاربران نابینا، کتابداران مسئول بخش نابینایان و خانواده های نابینایان.

– تهیه منابع و کتاب شناسی های گویا و بریل.

– تهیه فهرستگان ملی از منابع اطلاعات خاص نابینایان.

– اختصاص رایانه های خاص برای نابینایان درکتابخانه های عمومی و دانشگاهی با قابلیت های نرم افزاری ویژه نابینایان و کم بینایان.

– ایجاد نظام همکاری بین کتابخانه ها در سطح کتابخانه های عمومی استان جهت امکان ارایه خدمات به کاربران نابینا و کم بینا در شهرستانها.

منابع :

اسکریزوسکی،استن(1381)ساختار جوامع هوشمند چگونه است و چطور می توانند برای نابینایان و معلولان بینایی مفید باشند ». ترجمه تاج الملوک ارجمند. در: گزیده مقالات ایفلا )بیت المقدس: (13 18 اوت 2000 ) ، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

– اطلسی، رضا(1387)بررسی مفاهیم یادگیری الکترونیکی و کتابخانه های مجازی و بیان اهمیت آنها برای نابینایان، ماهنامه اطلاع یابی و اطلاع رسانی، شماره 13، ص 27

– اویسی، نازنین( 1385). طراحی رایانه قابل حمل مخصوص نابینایان با استفاده از علم نشانه شناسی، پایان نامه کارشناسی ارشد طراحی صنعتی، دانشگاه تهران.

– بهاءالدین بیگی، کامبیز؛ ایزی، زهراسادات؛ صالحی نژاد، سیمین؛ جراره، زهرا ؛ وطن خواه، رویا(1393)طراحی وارزیابی نرم افزار آموزشی الکترونیکی برای آموزش مسایل بهداشتی به نابینایان،فصلنامه گام های توسعه در آموزش پزشکی، شماره 26، ص 456-463

– بحری، آرمان؛ صادقپور وجدی، سعید؛ فرجاد، رامین؛ پرتو، سارا؛ زاهدی، حامد؛ گلزارنیا، مهدی؛ شیدا روحانی، سمیه باقربیگی (1393)شهرداری الکترونیکی در خدمت شهروندان نابینا،دو ماهنامه هوش مصنوعی و ابزاردقیق، شماره 46، ص 35

– بحری، آرمان وهمکاران (1388)شهرداری الکترونیکی در خدمت شهروندان نابینا، با همکاری سعید صادقپور وجدی، رامین فرجاد، سارا پرتو، حامد زاهدی، مهدی گلزارنیا، شیدا روحانی، سمیه باقربیگی، مجموعه مقالات دومین کنفرانس بین المللی شهرداری الکترونیکی، محل برگزاری: تهران : سازمان شهرداریها و دهداریهای کشور .

– تعاونی، شیرین ( 1379 ). استانداردهای ملی خدمات کتابخانه ای برای نابینایان، تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

-تعاونی،شیرین(1324).استانداردهای ملی خدمات کتابخانه ای برای نابینایان.تهران:نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

– بشارتی،مینا(1377) بررسی وضعیت کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی نابینایان و نیمه بینایان مستقر در شهر تهران.فصلنامه کتاب دوره دهم،شماره چهارم،زمستان1378.ص49-55.

– برگت،جیمز( 13 )مجموعه سازی مشارکتی:راهنمای عملی برای کتابخانه شما.ترجمه:مهدی شقاقی(1388).تهران:چاپار،پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران.

– خضری، آناهیتا(1392)آشنایی با دستگاههای ورودی و خروجی رایانه ویژه آسیب دیدگان بینایی، نشریه تعلیم و تربیت استثنایی، سال سیزدهم، شماره 8، پیاپی 121 .

– خسروی،سمیرا ؛ ایران عابدی (1390) دِیْزی : روشی مناسب برای خواندن،، کتاب ماه کلیات، شماره چهارم

– زرمهر، فاطمه ؛عاصفه عاصمی ؛ میترا پشوتنی زاده (1393) بررسی نظر نابینایان و کم بینایان در رابطه با استفاده از گجت ها در ارائه منابع و خدمات اطلاعاتی به آن‌ها، فصلنامه تعامل انسان و اطلاعات، مقاله 8، دوره 1، شماره 1، ص 77-89   .

-رمضانی، امیر (1390) معرفی و بررسی کتاب‌خوان‌های الکترونیکی قابل حمل ویژه نابینایان و افراد با آسیب بینایی ، مجموعه مقالات همایش آسیب بینایی همایش خدمات کتابخانه‌‌ای و افراد با آسیب بینایی، کتابخانه ملی ایران .

– دیده‌گاه، فرشته ؛ مرجان خجسته‌فر(1388) کاربرد فن‌آوری‌‌ در ارائه خدمات کتابخانه‌ای به معلولین جسمی ‌در کتابخانه‌های عمومی، مجموعه مقالات  کتابخانه‌های عمومی کشور: تنگناها، توانمندی‌ها و راهکارها، تهران، 1387

– دیده گاه، فرشته ؛مرجان خجسته فر (1388) کاربرد فناوریهای نوین در ارائه خدمات کتابخانه ای به معلولین جسمی، ماهنامه اطلاع یابی و اطلاع رسانی، سال سوم، شماره 20، ص 16

-حسن زاده، محمد (1382) خدمات مرجع الکترونیکی شیوه های نوین پاسخگویی به پرسش های مرجع، فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی دوره ششم، شماره 4 (پیاپی 24)

-زرمهر، فاطمه ؛ عاصفه عاصمی ؛ میترا پشوتنی زاده (1393)بررسی نظر نابینایان و کم بینایان در رابطه با استفاده از گجت ها در ارائه منابع و خدمات اطلاعاتی به آنها، فصلنامه تعامل انسان و اطلاعات، جلد 1، شماره 1

-رضوی اصل،محسن(1386). کتابخانه های عمومی و نیازهای اطلاعاتی نابینایان، ماهنامه اطلاع یابی و اطلاع رسانی، 1 (4)

-فضیلت، مریم (1386) کاربرد فناوری برای نابینایان، مجله الکترونیکی نما، شماره اول، د وره هفتم

– دیده گاه، فرشته؛ مرجان خجسته فر(1388) کاربرد فناوریهای نوین در ارائه خدمات کتابخانه ای به معلولین جسمی ، ماهنامه اطلاع یابی و اطلاع رسانی، سال سوم، شماره 20، ص 16

– صیامیان، حسن ؛ محمد حسن‌زاده؛ فاطمه نوشین‌فرد؛ نجلا حریری (1393) نیازهای اطلاعاتی کاربران با آسیب بینایی و نقش کتابخانه‌ها در تأمین آنها: مرور نظام‌مند، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران، ، فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، دوره 25، شماره 2، ص 150-165

– مردانی نژاد، علی ؛ فرشید دانش( 1388) جایگاه فن آوری DAISY در وب سایت کتابخانه های دانشگاهی، مجموعه مقالات همایش وب سایت های کتابخانه های دانشگاهی، دانشگاه بابل، 21 آذر 1388

-مقدمی،امیر(1388) استاندارد و فناوری DAISY ابزاری برای دسترس پذیری کامل به اطلاعات ، مجموعه مقالات دهمین همایش دانشجوی دانشگاه الزهرا، تهران،

– مرادی،نورالله (1321).مرجع شناسی.تهران:انتشارات فرهنگ معاصر

-مهراد،جعفر(1387).مبانی فناوریهای اطلاعاتی.تهران:سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها(سمت)،مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.

-فرجی خیاوی، فرزاد ؛ منصور ظهیری، کامبیز احمدی انگالی، بهاره میرزایی، محمد ویسی، مرجان عرب رحمتی پور(1393) بررسی سطح سواد اطلاعاتی دانشجویان مدیریت خدمات بهداشتی و درمانی بر اساس مدل هفت ستونی اسکانل در دانشگاه جندی‌شاپور اهواز، مجله پیاورد سلامت،  جلد8، دوره 8، ش 2، ص 101-112

-چهرقانی، مریم؛ فهیم نیا، فاطمه (1393)کتاب گویا، ابزاری برای مطالعه به شیوه نوین، فصلنامه نقد کتاب اطلاع رسانی و ارتباطات، ش 2، ص 271

-زارعی،عیسی(1389)پادکست، رسانه‌ای نو در دنیای جدید: مروری بر تاریخچه، کارکرد و تأثیرات آن در کتابخانه‌ها، دوره 18، شماره 3 .

– صیامیان، حسن؛ حسن زاده، محمد؛ نوشین فرد، فاطمه؛ حریری، نجلا (1393)بررسی میزان استفاده نابینایان ایران از فن آوری اطلاعات و ارتباطات جهت تامین نیازهای اطلاعاتی، فصلنامه فن آوری اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی، شماره 16، ص 5-21

– صیامیان، حسن؛ حسن زاده، محمد؛ نوشین فرد، فاطمه؛ حریری،  نجلا (1391)نیازهای اطلاعات بهداشتی نابینایان ایران، مجله دانشگاه علوم پزشکی مازندران، شماره 93، ص 74-83

– صیامیان، حسن؛ حسن زاده، محمد؛ نوشین فرد، فاطمه؛ حریری، نجلا (1393)نیازهای اطلاعاتی کاربران با آسیب بینایی و نقش کتابخانه ها در تامین آنها:مرور نظام مند،فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، شماره 98، ص 150-165

-کومبز،نورمن(1377)بزرگراههای اطلاعاتی و نابینایان .ترجمه تاج الملوک ارجمند. فصلنامه کتاب، 9 (1)، ص 110-106

– نوشین فرد،فاطمه؛ رضوی، یلدا(1389)مطالعه نیازهای اطلاعاتی کاربران نابینا و کم بینای شهر کرمان و میزان بهره گیری آنها از خدمات کتابخانه ای، فصلنامه تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه های عمومی(پیام کتابخانه سابق)، شماره 63، ص 129

– نادری بلداجی، حبیب ؛ شیری،محمد ابراهیم ؛ فاضلی،مهدی(1394) به کار گیری تلفیق فن آوری RFID و موبایل در سیستم کتابخانه های نابینایان ((RFMDمطالعه موردی کتابخانه نابینایان شهر شیراز، فصلنامه تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه های عمومی ، دوره21، شماره 1

– نوروزی، یعقوب ( 1386 ). بازاریابی خدمات اطلاعاتی در مراکز اطلاع رسانی، مجله اطلاع شناسی، ش 4

– یوسف زاده دوانی،منصور(1376) روانشناسی معلولین.قم:انتشارات سرور.

Lockerby, Christina; Rachel, Breau; Biljana, Zuvela (2007).” Enhancing digital access to learning materials for Canadians with perceptual disabilities: A pilot study”.Journal of Visual Impairment & Blindness,100(8).

Taylor, John M. (2006). “Serving blind readers in a digital age. AmericanLibraries”. ProQuest Nursing & Allied

Health Source, 35(11): 49.

 

[1] کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع رسانی معاونت آموزش مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان مرکزی تماس 09188601964.

[2] دانشجوی کارشناسی ارشد رشته حقوق عمومی دانشگاه آزاداسلامی اراک.

[3] Royal New Zealand Foundation of theBlind

[4] DAISY مخفف عبارت Digital Accessible Information System

[5] World Wide Web

audioFullText [6]

[7]textPartAudio

[8] textNCX

[9] (PDA) personal digital assistant

 

[10] Email reference service

 

[11] SMS reference services

[12] chat reference services

[13] digital   talking   newspapers

[14] digital talking     books (DTB)

[15] Web-braille sources

[16] Readot

[17] Gadgets