دانلود مقالۀ86 از

اینجا

فضاهای مناسب شهری و معماری با رویکرد آسایشی نابینایان و کم بینایان

یحیی همتی[1]

چکیده

حس بینایی یکی از مهمترین پنج حسی است که در انسان وجود دارد، برخی از هم نوعان ما بنا به هر دلیلی از این حس محروم می­باشند. با توجه به نیاز حضور این قشر در جامعه، لزوم ایجاد شرایط مناسب حرکتی برای استفاده­ از فضاهای شهری و معماری اجتناب ناپذیر می­باشد. در این میان مهمترین حسی که به کمک نابینایان می­آید، حس لامسه و شنوایی است. این مقاله تصمیم دارد با کمک گرفتن از حس لامسه و اِعمال ضوابط معماری، راهکارهایی برای آسایش نسبی جهت افراد کم بینا و نابینا معرفی نماید. کاربست این ضوابط با اتکای بر حس لامسه گامی مؤثر در جهت بهبود کیفیت زندگی افراد نابینا و کم­بینا خواهد بود.

پژوهش حاضر از نوع توصیفی-تحلیلی است و از منابع علمی، کتابخانه ها و مقالات در باب موضوع بهره گیری شده است.

واژگان کلیدی

فضاهای شهری و معماری، معماری با رویکرد آسایشی، کیفیت زندگی، نابینا و کم بینا

مقدمه

معماری مجموعه ای است از احساسات و ایده هایی برای بهتر زیستن در قالب ساخت و خلق بناهایی برای زیست و با عملکردهای مختلف و اگر به آن با دید احساسی بنگریم بایستی به نیازهای ما پاسخ گوید. اما با توجه به خصوصیات بشر در درک و فهم فضاها، که وابستگی صددرصد به ابزار درک وی از فضای موجود دارد، همواره در جوامع بشری گروههای معلول که دارای ابزارهای متعارف نیستند، در کنار سایر افراد از این فضا ها استفاده می کنند. باید این نکته را دقیقا مورد توجه قرار داد که گروههای معلول به دلیل تفاوت در خصوصیات اندامی، حرکتی ویا ادراکی از نظر نیاز به فضا نیز به همین دلایل، متفاوت با افراد عادی اجتماع هستند. بویژه نابینایان و کم بینایان که فاقد عضو حسی درک فضا و معماری یعنی بینایی هستند.

در باب تأثیر بینایی بر آسایش و زندگی انسان در فضاهای شهری و معماری الزاماً باید توجه کرد شهر مطلوب، شهری است که پاسخگوی نیازهای شهری هر طیفی از شهروندان باشد؛ از نابینایان، کم بینایان،کودکان، سالمندان و کم توانان و ناتوانان جسمی گرفته تا افراد معمولی و سالم و تن‌درست. شهر مطلوب باید شهری باشد که شبکه های شهری، اجتماعی، فرهنگی و ارتباطی آن برای همه شهروندان، از هر نوع و طیفی تعریف شده باشد و هیچ کس، با هر ویژگی خاصی که دارد، خارج از دایره شهر قرار نگیرد.

باید توجه داشت که نابینایان و کم بینایان هر چند فاقد بینایی می باشند اما به کمک دیگر حسها قادر به درک محیط می باشند بنا براین اکتشافات لمسی به عنوان یک جایگزین مناسب در فقدان دید برای نابینایان ایفای نقش می کند، هر چند که در پردازش های لامسه ای، نابینا به زمان بیشتری نیازمند است. می توان به جرأت ادعا کرد که نابینایان و کم بینایان در مقایسه با بینایان از حس لامسه قوی تری برخوردارند.

از­این رو ایجاد فضاهایی با معماری خاص و متناسب با وضعیت افراد نابینا و کم­بینا یکی از ویژگی­هایی است که می­تواند نشان دهنده­ی معماری مناسب در یک فضای مشخص باشد، زیرا به همه­ی افراد جامعه، حتی افراد دارای معلولیت این امکان را می­دهد که به راحتی از امکانات موجود استفاده نمایند. این نوع نگاه به معماری نگاهی جهانی است به طوری که در اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز بدان اشاره شده است. اعلامیه جهانی حقوق بشر در سال 1924 با توجه به دربرگیری و شمول آن برهمه انسانها،دامنه نگاه انسـانی بـه افراد دارای معلولیت را گسترش داد. سازمان ملل متحد قوانین فرصتهای برابر برای افـراد دارای معلولیـت را در سال 1994 تصویب کرد،که درآن،ارائه چارچوبهای بین المللی توسط مدافعان حقوق بشر و قانون گذاران برای حل مسائل ناتوانان و معلولین بکار گرفته شد و دستورالعملهایی رابرای هدایت برنامه های مربوط بـه دسترسـی برابر برای همه افراد ارائه کرده است (Stanberry and Hugo, 2000: 3). مؤسسه های خیریه ووام دهنده مانند بانک توسعه و بانک جهانی،درپیشرفت و توسعه حل مسائل و مشکلات مربوط به معلـولین و ناتوانـان و مطـرح کردن رونـد و فرآینـد توسـط سازمان هایی از جمله در بریتانیا و سوئد ادامه یافت ( Inter – American 2001: 2. .(Development

در کشورهای درحال توسعه تدارک خدمات برای افراد معلول و ناتوان هنوز هم تا حد زیادی تابع دولت و جامعه مدنی میباشد. رویکرد حقوق بشر به معلولین و ناتوانان،مانند هر شهروند عادی است که حق دارد از فرصتهای اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی موجود در جامعه بهرهمند گردد. این فرآیند،به آرامی و آهستگی ازسـوی برخـی ازجوامع درحال توسعه پذیرفته شده است،اگرچه این مهم نسبت به کشورهای توسعه‌یافتـه بسـیار کمتـر صـورت پذیرفته است. برخی ازکشورهای درحال توسعه بویژه درآمریکای لاتین و آسیا روشهایی را در ارتبـاط با ایـن رویکرد،یعنی پذیرفتن معلولین و ناتوانان درجامعه مدنی و مناسب سازی فضاهای شهری و سیستم حمـل و نقـل شهری را در پیش گرفته اند (DFID, 2000: 5). برخی ازاین موارد مهم درنخستین گام مربوط به بهبود تحرک و دسترسی معلولین و ناتوانان به فضاهای شهری میباشد.

کشور ما نیز از این امر مستثنی نیست. در برخی شهرها اقداماتی جهت رفاه حال افراد معلول انجام شده است، اما کافی نبوده و فراگیر نیست. از این­رو، ارائه­ی راهکار مناسب برای ایجاد فضای متناسب با شرایط معلولان، می­تواند از جمله اقدامات شهرداری­ها باشد. در این مقاله سعی شده است به این پرسش پاسخ داده شود که؛ چگونه می­توان با کمک گرفتن از حس لامسه و اِعمال ضوابط معماری، راهکارهایی برای آسایش نسبی جهت افراد کم بینا و نابینا فراهم نمود؟ برای پاسخ به این پرسش،مقاله در دو بخش ارائه شده؛ تعاریف و بررسی موانع و عملکردهای شهری و ارایه راهکار که به تفصیل توضیح داده می­شود.

1-تعاریف

1-1.فضا

وابستگی انسان به فضا، ریشه های عمیقی دارد. این دلبستگی از نیاز به درک روابط اجتماعی انسان، جهت کسب مفهوم و فرمانروایی بر دنیای حوادث و رویدادها سرچشمه می گیرد. بشر بین خود و اشیاء رابطه ایجاد می کند. بدین معنی که وی خود را به طریق فیزیولوژی با اشیاء وفق داده و ایجاد سازگاری می کند. چون حرکات بشر در فضا انجام می شود، لذا فضا بیان کننده وجه ویژه ای از ایجاد ارتباط میان انسان ها و محیط نبوده بلکه صورتی است جامع از هرگونه ایجاد ارتباط و دربرگیرنده آن. بنابراین می توان بر این نکته تاکید کرد که فضا فقط یک جنبه از ایجاد ارتباط کلی است. درحقیقت«اصل معنای فضا، مکانی است که بتوان ابعاد و حجم معینی برای آن شناسایی نمود»(دی.کی .چینگ،23:1368).

رشته های مختلف در دگرگونی و بررسی فضا سهم دارند رشته هایی چون هنر، معماری، جغرافیا،برنامه ریزی شهری، شهرسازی، طراحی شهری، هر یک درکی متفاوت از فضا دارند که در واقع همه ی تعاریف در ارتباط با یکدیگر می باشند. تعریف از فضا در علوم پایه و انسانی و جامعه شناسی متفاوت از این تعاریف می باشد. برنارد چومی به ما یادآور می شود که دو رویکرد تعریف فضا وجود دارد: اولی«متمایز بر ساختن فضاست»، بعدی تجویزی که هنر و معماری متوجه آن اند و دومی، «بیان ماهیت دقیق فضاست» بُعد توصیفی که مورد توجه فلسفه، ریاضیات و فیزیک است. (مدنی پور علی، 9:1379)

1-2. فضای مناسب شهری

کولکوهن واژه ی فضای شهری را به دو گونه تعریف می کند؛ فضای اجتماعی و فضای ساخته شده ی مصنوع. فضای اجتماعی «تداعی های فضایی اجتماعی» است که مورد مطالعۀ  جامعه شناسان و جغرافی دانان می باشد. تمایل این دیدگاه، دیدن ویژگیهای فیزیکی مصنوع، به عنوان «فرا پدیده» است. از سوی دیگر فضای مصنوع متوجه فضای فیزیکی است بدین ترتیب آنچه که مورد توجه معماران است «مورفولوژی فضاست. طریقی که فضا بر ادراک ما اثر می گذارد و شیوۀ  به کارگیری فضا و معنایی از آن می توان استخراج کرد».(مدنی پور، 13:1379)

باید توجه داشت که انسان به گونه ای ذاتی در صدد امنیت و آسایش می باشد. نابینایان و کم بینایان نیز از این قاعده بیگانه نمی باشند بنابراین مسئولیت این امر مدیران، برنامه ریزان و طراحان شهریرا متوجه خود می کند. هر چند فقط دربرخی کلان شهرهای کشور به ندرت انجام این مهم را بر خود ضروری دانسته اند.

جدول (1):مفهوم فضای شهری از دیدگاه دانشمندان

1-3. نابینا و کم بینا

به‌طور کلی نابینایان درتواناییهای دید به دو دسته اصلی تقسیم میشوند:

1-گروه نابینایان مطلق

2-گروه کم بینایان

نابینایی مطلق عبارت است از کاهش بینایی به حدی که مانع اشتغال فرد با اتکای خود می‌شود، یا فرد را برای زندگی وابسته به دیگران یا وسایل کمکی نماید. نابینایی در اثر بعضی بیماریها در انسان پدیدار می‌شود. نابینایی درجه‌های بسیار گوناگونی دارد. برخی هرگز نور را نمی‌بینند؛ بعضی دیگر فقط می‌توانند نور را از تاریکی تشخیص دهند. در میان نابینایان عده‌ای هم هستند که از دید ناچیزی برخوردارند که این افراد کم بینا اطلاق می شوند. از این همه نابینایی که در جهان زیست می‌کنند، فقط درصد اندکی کور مادرزاد هستند.

1-4. معماری با رویکرد آسایشی

چگونگی رابطه میان انسان و محیط، از جمله شرایطی است که در ارزیابی کیفیت محیط حائز اهمیت است. بهبود بخشی به شرایط زندگی و رفع نیازهای ساکنان شهرها از جمله اهداف و خواسته های شهروندان است. از این رو امروزه مدیران، برنامه ریزان و طراحان شهری بر آن هستند تا فضاهای شهری دارای ویژگی هایی باشند تا موجبات آسایش افراد را فراهم کنند. در این میان یکی از مهمترین کیفیت های مطرح در خصوصی راحتی فضاهای شهری، آسایش محیطی است. آسایش محیطی از مؤلفه های مهم و اساسی فضاهای معماری محسوب می شود که به معنای عاری بودن از انواع آلودگی هاست.باید این نکته را دقیقا مورد توجه قرار داد که گروههای معلولان ازجمله نابینایان و کم بینایان را نیز نباید فراموش کرد.

2- بررسی موانع و عملکردهای شهری و ارایه راهکار

از دیدگاه برنامه­ریزان شهری شهر سالم شهری است که کلیه شهروندان بتوانند از خدمات آن جامعه بهره­مند شوند. این محیط شهری باید ارائه دهنده خدمات به تمامی اقشار و بیشتر به اقشار آسیب پذیر باشد تا این گروه از صحنه جامعه محو نگردند و به فراموشی سپرده نشوند. عمده افراد معلول شامل معلولین جسمی- حرکتی، معلولین نابینای حسی – حرکتی و معلولین ناشنوای حسی- حرکتی تقسیم می شود. اما علاوه بر آن افراد دیگری هم در برخی از زمان­ها جزء گروه ناتوانان به حساب می­آیند که آنها عبارت است از:

–           1-استفاده کنندگان ازصندلی چرخدار

–           2-افراد دارای اختلالات بینائی،نابینا یاکم بینا

–           3-افراد دارای اختلالات شنیداری

–           4-افراد دارای ناتوانی یا محدودیت حرکتی

–           5- سالمندان

–           6-خانمهای باردار،بیماران قلبی،و…

–           7-کودکان دارای ناتوانی موقتی

–           8-افرادی که بارهای سنگین حمل میکنند.

در این مقاله نگاه ما بیشتر به معلولین دارای اختلالات بینائی،نابینایان و کم بینایان است که در فضای شهری موانع مختلفی در برابر آنها وجود دارد.

2-1. موانع

–          2-1-1. موانع معماری

–          2-1-2. موانع فیزیکی،مانند پلهها، پیاده روهای ناهموار،معابر تنگ و باریک و…

–          2-1-3. موانع اطلاعاتی و ارتباطی،همانند انتشاراتی که دراندازه چاپ درشت در دسترس نباشد

–          2-1-4. موانع نگرشی،مانند ادعای این که فرد دارای ناتوانی نمیتواند یک وظیفه مشخص را انجام دهد.

–          2-1-5. موانع فناوری، مانند علائم ترافیکی که به سرعت تغییر میکنند.

اگر خواسته باشیم به طور کلی انواع موانع را که در درون شهر با کمبود مواجه است، دسته بندی کنیم می توان به کمبود تجهیزات شهری که مانعی برای معلولین به حساب می­آید اشاره نمود:

جدول (2):ملزومات تجهیزات شهری مناسب معلولین. مأخذ:نگارنده

موانع چگونه زندگی اجتماعی نابینایان و کم بینایان و ما را تحت تاثیر قرار می دهند؟

حال به این موضوع می­رسیم که وجود موانع چه تاثیراتی در زندگی نابینایان و کم بینایان دارد. تاثیرات به طور کلی به شرح زیر می­باشد؛

موانع محیط را ناامن میسازند و باعث حد بالائی ازمشکلات برای استفاده کنندگان ازمحیطهای مختلف میشوند.موانع باعث عدم دسترسی به محیط میشوند و مانع فرصت های مشارکت افراد در صحنه های مختلف زندگی میشوند. دامنه این امر آموزش،اقتصاد و فعالیتهای اجتماعی و فرهنگی را دربرمیگیرد. این تنها فرصتی نیست که فرد ازدست میدهد،بلکه فرصتی است که جامعه ازدست میدهد که بر اثر آن امکان مشارکت از بین می رود. به سادگی، وجود یک مانع، سبب خارج شدن فرد از جامعه میشود و برچیدن آن ضرورتی است برای اطمینان ازداخل شدن و انجام مشارکت دربرنامه های اجتماعی.

برای از بین بردن موانع، باید در بخش­های مختلف فضاهای شهر نظیر معماری، شهرسازی، معماری منظر و طراحی شهری ملاحظات و راه کارهایی صورت دهند تا ناتوانان و کم توانان جسمی و حرکتی به راحتی در فضای شهری مشارکت داشته باشند و از جامعه محو نشوند. این ملاحظات به تفکیک زیر می­باشد.

2-مهمترین ضوابط و ملاحظات طراحی فضاهای شهری استاندارد برای معلولان

2-1.پیاده روها

2-2-1. حداقل عرض مفید پیاده‌روها باید 125سانتیمتر باشد.

2-2-2نصب موزائیکهای سکه ای و برجسته در پیاده روها جهت عبور نابینایان به عرض حداقل80 سانتیمتر

2-2-3. عدم وجود اختلاف سطح بین پل ارتباطی پیاده رو و سواره رو

2-2-4. عدم وجود مانع در پیاده روها

2-2-5. وجود دو پارکینگ ویژه معلولین درهر500 متر در کنار خیابان اصلی با نصب علامت مخصوص

2-2-6. (ارتفاع حداقل 210 سانتیمتری جهت پیش‌آمدگی ها مانند) تابلو – علائم و سایه بان مغازه ها

2-2-7. عدم وجود جزیره های وسط خیابان درمحل خط‌کشی عابر‌پیاده

2-2-8. عدم وجود مانع و پوشش مناسب کف پیاده روها از مصالح سخت و غیر لغزنده

2-2-9. پیشبینی پل ارتباطی بین پیاده رو و سواره رو حداقل درهر 50 متر

2-2-10. خط‌کشی قابل تشخیص جهت تردد معلولین و جانبازان خصوصا نابینایان درمحل عبور عابر‌پیاده

3-1. سطح شیبدار

2-3-1. حداکثر شیب رمپ 8% با عرض120 سانتیمتر

2-3-2.پیش بینی پاگرد درسطح شیبدار بالاتر از10 متر

2-3-3.تعبیه حداقل عرض 150 سانتیمتری درسطح شیب دار دارای پیچ

2-3-4.نصب میله دستگرد در دو‌طرف سطح شیبدار با ارتفاع 80 سانتیمتری و قُطر5/3سانتیمتری و حداقل فاصله میله و دیوار 4 سانتیمتر

2-3-5.مسقف و غیر‌لغزنده بودن سطح شیبدار

2-4. ساختمانهای عمومی)مطب پزشکان–ادارات– مساجد– سرویسهای بهداشتی و ….)

2-4-1. حداقل عرض درب ورودی 160سانتیمتری

2-4-2.حداکثر آستانه درب ها 2 سانتیمتر

2-4-3.حداقل عرض راهروها 120 سانتیمتر

2-4-4. غیر‌لغزنده بودن کف راهروها و سالنها و…

2-4-5.بازشدن درب سرویسهای بهداشتی رو به بیرون

2-4-6.همکف بودن درب ورودی

2-4-7.پیش بینی حداکثر ارتفاع150 سانتیمتر درپیشخوان بانکها، باجه های پست،فروشگاهها و باجههای فروش بلیط

3- ایده و راه کار :

2-3-1.دسترسی نابینابه عامل مفروض

درصورتی که بخواهیم عامل مفروض را مناسب نابینایان بدانیم باید به بحث درک مسیر او توجه کنیم؛به عبارتی نابینا عامل مفروض را درحرکت و جستجوی نقطه به نقطه میتواند درک کند،لذا به دلیل ندیدن مسیر او باید با دستیابی حس لامسه و مکان یابی خطی،عامل مفروض را درک کند و طراحی به گونه ای باشد که اولا ًعامل مفروض دردامنه دستیابی نابینا قرار گیرد و ازتناسبات اندامی او خارج نباشد،و ازطریق حس لامسه و بویایی و شنوایی هم قابل درک باشد. ثانیاً ایجاد نشانه های ویژه برای مسیر او اماکن به عنوان راهنمای حرکت و مکانیابی برای تشخیص موقعیت نابینا مانند نشانه و عناصر تزئینی و الحاقی،فرمهای ویژه برای مسیر و پوشش های کف و نشاندار نمودن مسیر با هر روشی طرح.

فضاهای شهری ترکیبی از نقطه مکانهایی است که نا بینایان به طور روزانه در ارتباط با آنها می باشند که این مکانها شامل: معابر، پیاده روها،چهار راه ها، محل عبور عابر پیاده، پل هوایی، ایستگاه اتوبوس، مترو و تاکسی، مبلمان های شهری، پارک ها، مراکز درمانی،آموزشی،تجاری،اداری و… می باشد.اگر عوامل مفروض را در این نقطه مکان ها در مسیر نقاط مکانیابی شده با نقطه ی مفروض تعریفی برای هر کدام  قرار دهیم، نابینا به سهولت قادر به پیمودن فضاهای شهری خواهد بود.

شکل1:دسترسی نا بینا به عامل مفروض

نتیجه گیری:

جهت فراهم نمودن آسایش ناتوانان و کم توانان جسمی و حرکتی از جمله نابینایان وکم بینایان که گروه هدف ما در این مقاله می باشند در شهرها مؤلفه‌های زیادی دخیل هستند. ازجمله می توان به موانعی اشاره کرد که در معابر ودیگر فضا های شهر موجود بوده و مراتب ثلب امنیت آنان را فراهم می کنند.خداوند سرشت انسان را به گونه ای قرار داده که بصورت نا خدا گاه وقتی در محدودیت حسی قرار می گیرد، و بینایی خود را از دست می دهد، جهت ارتباط با محیط پیرامون خود و بهبود بخشی به رفع نیازهایش از دیگر حسهای خود کمک می گیرد. از این رو انسان نابینا و کم بینا  نیز سعی براین خواهند داشت که با تکیه بر حسی مانند لامسه در محیط حاضر شده و به رفع نیازهای روزانه ی خود بپردازد بنا براین مدیران، طراحان ومعماران نیز می توانند با اعمال ضوابط و همچنین ذهن خلاق خود در راستای آسایش و استفاده ی بهتر این افراد از محیط  وفضای شهری و بالا بردن کیفیت  زندگی آنها گامی موثر بردارند.

[1]همتی، یحیی، کارشناس ارشد معماری و هنرآموز آموزش وپرورش ناحیه 4 شیراز ، مدرس دانشکده فنی مهندسی شهید باهنر شیرازHemmati.j1@gmail.com